Giám sát ngân sách và vai trò của Kiểm toán nhà nước

Trong những năm qua, KTNN đã góp phần trợ giúp một cách tốt nhất cho hoạt động giám sát của Quốc hội và các cơ quan dân cử. Ảnh: TL

Trước khi KTNN ra đời, ở Việt Nam chưa có cơ quan, tổ chức nào đảm nhận chức năng xác nhận và bày tỏ ý kiến. Chúng ta không có căn cứ để cho rằng liệu một báo cáo hay thông tin tài chính của cơ quan quản lý báo cáo cơ quan nhà nước có thẩm quyền có được thiết lập và trình bày theo chuẩn mực chung hay không? Liệu rằng thông tin và số liệu đó có đủ độ tin cậy để xem xét quyết định hay phê chuẩn hay không, trong khi các cơ quan, tổ chức hay cá nhân có thẩm quyền sử dụng thông tin đều không có đủ điều kiện và thời gian để kiểm tra lại thông tin của báo cáo trước khi sử dụng.

Và nếu cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền sử dụng thông tin (Quốc hội, Chính phủ, các cơ quan quản lý nhà nước, các đại biểu Quốc hội, các chính trị gia, các tổ chức kinh tế…) phải tự kiểm tra trước khi ra quyết định thì sẽ không đảm bảo hiệu quả hoạt động và đôi khi không thể tự thực hiện. Bởi việc kiểm tra thông tin để xác nhận đúng/sai (tin cậy/không tin cậy) phải do đội ngũ kiểm toán viên có đủ năng lực, chuẩn mực nghề nghiệp mới có thể thực hiện và đó cũng là lý do để hình thành hoạt động kiểm toán và lẽ đương nhiên cơ quan kiểm toán phải chịu trách nhiệm về tính đúng đắn, trung thực của thông tin do mình cung cấp, xác nhận.

Trên khía cạnh đó đòi hỏi mỗi quốc gia cần thiết lập một cơ quan có đủ năng lực chuyên môn và được pháp luật trao cho thẩm quyền kiểm tra, xác nhận và bày tỏ ý kiến về các thông tin, số liệu tài chính để cung cấp cho các cơ quan, tổ chức hay cá nhân có thẩm quyền có nhu cầu sử dụng. Đó là cơ quan kiểm toán.

Kiểm toán nhà nước giúp Quốc hội giám sát tài chính quốc gia

Nhiệm vụ, vai trò của KTNN Việt Nam trong hoạt động giám sát ngân sách phù hợp với xu hướng chung của quốc tế. Đa số các nước phát triển trên thế giới đã hình thành và phát triển cơ quan KTNN hàng trăm năm nay để thực hiện chức năng kiểm tra tài chính, tài sản công, mà trọng tâm là NSNN.

Cho dù các quốc gia có thể chế chính trị khác nhau nhưng đều có những nét tương đồng là sử dụng cơ quan KTNN như một công cụ hữu hiệu trong kiểm soát mọi hoạt động kinh tế, tài chính của quốc gia. Mọi lĩnh vực hoạt động liên quan đến tài chính, tài sản công đều chịu sự kiểm tra của cơ quan kiểm toán.

Đối tượng kiểm toán của các cơ quan KTNN trên thế giới đều được xác định là tất cả các cơ quan, tổ chức, đơn vị có quản lý và sử dụng các nguồn lực tài chính, tài sản công; một số nước còn trao quyền cho cơ quan KTNN được phán xét như một tòa án (như Tòa thẩm kế Pháp).

Ngoài việc kiểm tra, xác nhận tính đúng đắn, trung thực của số liệu báo cáo quyết toán ngân sách, cơ quan KTNN còn thực hiện kiểm toán tính tuân thủ, tính kinh tế, hiệu lực và hiệu quả việc quản lý, sử dụng nguồn lực công; đảm bảo việc phân phối, sử dụng nguồn lực quốc gia một cách tiết kiệm và hiệu quả.

Kết quả kiểm toán được sẽ báo cáo Quốc hội, Chính phủ phục vụ việc quản lý nhà nước về tài chính, ngân sách trong đó có hoạt động giám sát NSNN của Quốc hội.

Các cơ quan kiểm toán trên thế giới dù trực thuộc Quốc hội hay Chính phủ đều được pháp luật đảm bảo tính “độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”, đây là đặc trưng cơ bản của hoạt động kiểm toán. Cơ quan kiểm toán tối cao chỉ có thể thực hiện được nhiệm vụ một cách khách quan và thật sự hiệu quả khi nó có vị trí độc lập với cơ quan bị kiểm tra và được bảo vệ trước những tác động ảnh hưởng từ bên ngoài.

Những đóng góp nổi bật

Trong những năm qua, KTNN đã góp phần trợ giúp một cách tốt nhất cho hoạt động giám sát của Quốc hội và các cơ quan dân cử.

Kết quả lớn nhất của KTNN không phải chỉ là số tiền hàng nghìn tỷ đồng kiến nghị tiết kiệm được cho NSNN mà đã giúp các cơ quan Nhà nước biết đến một công cụ kiểm soát tài chính, tài sản công mới rất quan trọng và hình thành ý thức mới trong quản lý, sử dụng nguồn lực công một cách có trách nhiệm và hiệu quả. Trước những hoạt động của KTNN, cùng với các công cụ kiểm tra tài chính khác, tự các cơ quan, tổ chức Nhà nước đã chấn chỉnh công tác quản lý tài chính, tài sản, củng cố và tăng cường hệ thống kiểm soát nội bộ và công tác kiểm toán nội bộ.

Thông qua kết quả kiểm toán, KTNN còn phát hiện những bất cập, những vấn đề bất hợp lý trong chế độ, chính sách và kiến nghị với Quốc hội để có giải pháp sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hệ thống quản lý.

KTNN đã cung cấp thông tin cho Quốc hội phục vụ hoạt động giám sát việc quản lý, sử dụng ngân sách gắn với mục tiêu phát triển bền vững, chuyển đổi xanh, chuyển đổi số và giảm phát thải thông qua kết quả kiểm toán môi trường, kiểm toán chuyên đề theo giai đoạn, theo chương trình được phê duyệt, đánh giá hiệu quả việc thực hiện chính sách, nâng cao trách nhiệm giải trình của các cơ quan quản lý, sử dụng ngân sách… Kết quả kiểm toán cho thấy, một số chương trình mục tiêu chưa đạt mục tiêu đề ra theo tiến độ; trách nhiệm của các cơ quan, đơn vị liên quan từ việc xây dựng chương trình, quản lý thực hiện đến tổ chức, phối hợp thực hiện và kiểm tra, giám sát chưa đầy đủ…

Phát huy vai trò giám sát ngân sách

Để nâng cao năng lực, hiệu lực hoạt động, phát huy vai trò giám sát ngân sách của Quôc hội, KTNN cần có những giải pháp đồng bộ sau:

Trước hết, cần thúc đẩy nhận thức đúng về sứ mệnh, vai trò, vị trí của KTNN trong các cơ quan chức năng để từ đó hiểu và sử dụng đúng ý nghĩa và kết quả kiểm toán của KTNN.

Thứ hai, nâng cao năng lực hoạt động, tăng cường kiểm toán hoạt động, kiểm toán chuyên đề, lựa chọn đúng các “điểm nóng” kinh tế - tài chính gắn với yêu cầu giám sát của Quốc hội, tập trung vào các lĩnh vực then chốt, có ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh tài chính quốc gia và phát triển bền vững.

Thứ ba, xác định con người là nòng cốt, đội ngũ kiểm toán viên là linh hồn trong hoạt động của KTNN. Xây dựng đội ngũ kiểm toán viên đủ về số lượng, giỏi chuyên môn, vững bản lĩnh và có phẩm chất đạo đức, từng bước đạt chuẩn khu vực và quốc tế. Cần có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng dài hạn để hình thành đội ngũ kiểm toán viên chuyên nghiệp, chính trực, độc lập, khách quan, với phương châm “Nghệ tinh - Tâm sáng”, đáp ứng yêu cầu giám sát của Quốc hội và các cơ quan dân cử.

Thứ tư, đổi mới tổ chức và phương pháp kiểm toán. Hoàn thiện quy trình, chuẩn mực, áp dụng kỹ thuật, thiết bị hiện đại nhằm nâng cao hiệu quả và tiết kiệm chi phí. Xây dựng hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu số phục vụ công tác kiểm toán.

Thứ năm, đẩy mạnh chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo (AI). Phát triển các phần mềm, công cụ phân tích dữ liệu lớn, kết nối liên thông với các cơ quan Trung ương và địa phương để tiết kiệm chi phí, rút ngắn thời gian, đồng thời nâng cao hiệu lực, hiệu quả kiểm toán.

Thứ sáu, tăng cường phối hợp với các cơ quan của Quốc hội. KTNN cần chia sẻ dữ liệu, kết quả kiểm toán, nâng cao hiệu lực, hiệu quả kiểm toán tài chính, tài sản công đồng thời gắn hoạt động kiểm toán với yêu cầu giám sát và quyết định chính sách của Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội.

Trước yêu cầu phát triển ngày càng cao, việc thực hiện đồng bộ các nhóm giải pháp là cơ sở để KTNN tiếp tục nâng cao năng lực, hiện đại hóa hoạt động, phục vụ tốt công tác giám sát tối cao của Quốc hội; bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả trong quản lý, sử dụng nguồn lực công, qua đó củng cố niềm tin của nhân dân vào bộ máy nhà nước./.

TS. LÊ ĐÌNH THĂNG - Kiểm toán nhà nước