Giảng viên thời đại AI: Cần năng lực số hơn là giáo án mẫu

Cuộc họp triển khai hợp tác đào tạo Team Robotic cho học sinh TH-THCS của xã Thiện Hưng, tỉnh Đồng Nai với Trường đại học Bình Dương. Ảnh: Bình An

Khi “giáo án mẫu” không còn đủ cho thời đại mới

Trước đây, trong nhiều năm, việc giảng dạy đại học, cao đẳng được chuẩn hóa bằng “giáo án mẫu”: từ mục tiêu, phương pháp, nội dung đến đánh giá… đều được quy định chi tiết. Cách làm này giúp kiểm soát chất lượng đào tạo trong điều kiện công nghệ còn hạn chế. Nhưng nay, khi AI phát triển vượt bậc, mô hình “một giáo án - vạn bài giảng” đã trở nên lỗi thời.

Sự thay đổi của thời đại đòi hỏi giảng viên phải bước ra khỏi khuôn khổ truyền đạt một chiều để trở thành người tổ chức, người thiết kế và hướng dẫn hành trình học tập số cho sinh viên. Ở đó, người học không chỉ tiếp nhận tri thức mà còn chủ động khám phá, phản biện, sáng tạo và tạo ra sản phẩm học tập của riêng mình thông qua công nghệ. Chính sự dịch chuyển từ “truyền đạt” sang “kiến tạo trải nghiệm” ấy mới là biểu hiện rõ nhất của năng lực sư phạm trong thời đại AI - nơi giáo án không còn là bản kế hoạch cứng nhắc mà là một không gian mở cho tư duy, cảm xúc và sáng tạo cùng phát triển. Từ chỗ là “người cung cấp tri thức”, giảng viên nay trở thành “kiến trúc sư học tập số”, người điều phối tri thức giữa con người và máy học, giữa cảm xúc thật và dữ liệu ảo.

Nghị quyết 71 - cú hích cho tư duy giáo dục số

Nghị quyết số 71-NQ/TW về đột phá phát triển GDĐT trong thời kỳ mới có nhấn mạnh: “Chuyển đổi số toàn diện, phổ cập và ứng dụng mạnh mẽ công nghệ số, trí tuệ nhân tạo trong GDĐT”. Tiếp đó, ngày 15-9-2025, Chính phủ ban hành Nghị quyết số 281/NQ-CP về Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết 71, thể chế hóa lộ trình triển khai đến từng cấp học, bậc học, trong đó trọng tâm là phát triển năng lực số của đội ngũ nhà giáo.

Theo Bộ GDĐT, năm học 2025-2026 được xác định là “năm chuyển đổi số toàn diện”, gắn chặt với 3 trụ cột: Giáo dục mở, học tập suốt đời; Ứng dụng AI trong quản trị và kiểm định chất lượng giáo dục; Phát triển năng lực số cho giảng viên và người học.

“AI không chỉ là công cụ mà là giải pháp đột phá, mở ra một tư duy giáo dục mới” - Thứ trưởng Bộ GDĐT Nguyễn Văn Phúc nhận định. Theo ông, khi AI tham gia vào mọi khâu - từ thiết kế bài giảng, đánh giá năng lực đến hỗ trợ nghiên cứu, vai trò của người thầy càng phải được nâng lên một tầm mới: người dẫn đường trong thế giới số hóa.

Năng lực số - nền tảng mới của nghề dạy học

Theo các chuyên gia, năng lực số của giảng viên không đơn giản là biết sử dụng phần mềm hay công cụ AI. Nó là một tập hợp năng lực tích hợp, bao gồm: Năng lực công nghệ: làm chủ các công cụ số, nền tảng dạy học trực tuyến, phần mềm mô phỏng, AI hỗ trợ học tập; Năng lực sư phạm số: thiết kế trải nghiệm học tập đa phương tiện, cá nhân hóa lộ trình học cho từng sinh viên; Năng lực dữ liệu: biết phân tích, khai thác dữ liệu học tập để phản hồi, điều chỉnh phương pháp giảng dạy; Năng lực đạo đức số: bảo vệ quyền riêng tư, tránh lạm dụng AI và đảm bảo tính nhân văn trong giáo dục. Nói cách khác, “năng lực số” là sự hòa quyện giữa tri thức - kỹ năng - thái độ, là chuẩn nghề nghiệp mới mà mọi giảng viên phải hướng đến.

Thạc sĩ Nguyễn Thanh Sơn, Viện trưởng Viện Trí tuệ nhân tạo và Chuyển đổi số, Đại học Bình Dương chia sẻ: “Khi AI có thể chấm bài, tạo đề, thậm chí soạn bài giảng thì vai trò của giảng viên không còn nằm ở làm thay máy mà là ở làm cùng máy - để hướng sinh viên biết sử dụng AI một cách có trách nhiệm, sáng tạo và mang tính nhân văn”.

Bài học từ những mô hình tiên phong

Không đợi đến khi Nghị quyết 71 được ban hành, nhiều trường đại học trong nước đã bắt đầu thử nghiệm các mô hình AI trong giảng dạy. Tại Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, hệ thống “AI Mentor” được triển khai thí điểm cho phép sinh viên hỏi - đáp, ôn tập và nhận phản hồi tự động về nội dung bài học. Giảng viên có thể theo dõi tiến độ từng sinh viên qua bảng điều khiển, từ đó can thiệp kịp thời với người học yếu hoặc chưa tham gia đủ hoạt động học tập. Ở Đại học Bách khoa Hà Nội, phần mềm “AI chấm luận văn” giúp giảng viên tiết kiệm 40% thời gian đọc - phản biện sơ bộ, trong khi sinh viên được nhận phản hồi khách quan, nhanh chóng và chi tiết hơn.

Trong khi đó, Trường đại học Bình Dương - một trong những trường đầu tiên tại khu vực Đông Nam Bộ triển khai Chương trình “Giảng viên số - Sinh viên thông minh” - đã kết hợp AI trong việc hướng dẫn sinh viên làm đồ án, thiết kế sản phẩm và thuyết trình bằng công cụ AI. Giảng viên đóng vai trò cố vấn, giúp người học hiểu rằng: AI chỉ thông minh khi người dùng biết đặt câu hỏi thông minh.

Cơ hội đi đôi với thách thức

Cơ hội mở ra là rất lớn, nhưng đi cùng đó là những thách thức không nhỏ. Theo khảo sát của Bộ GDĐT (năm 2025), chỉ khoảng 35% giảng viên đại học hiện nay được đào tạo bài bản về năng lực số; phần lớn còn lúng túng khi ứng dụng AI vào thiết kế học liệu hoặc đánh giá kết quả học tập. Nhiều giảng viên lo ngại rằng việc AI “soạn hộ bài”, “giải hộ đề” sẽ khiến sinh viên lười tư duy; hoặc e ngại công nghệ thay thế vai trò của mình trong tương lai.

Vì vậy, để tránh “khoảng cách số” trong chính đội ngũ nhà giáo, nhiều trường đã chủ động xây dựng chương trình bồi dưỡng năng lực số: từ kỹ năng ứng dụng AI trong dạy học, kỹ thuật xây dựng nội dung video bài giảng đến kỹ năng quản lý lớp học ảo, bảo mật dữ liệu người học. Song hành với đó là yêu cầu đổi mới chuẩn nghề nghiệp giảng viên, trong đó năng lực số phải trở thành một tiêu chí bắt buộc khi xét chức danh, nâng bậc, hoặc đánh giá hiệu quả công tác giảng dạy.

Đổi mới tư duy đào tạo để giảng viên không “tụt hậu”

Một thực tế đặt ra là nếu chương trình đào tạo giảng viên vẫn giữ cách tiếp cận “truyền thống” thì dù có hàng trăm nghị quyết, việc chuyển đổi số vẫn chỉ nằm trên giấy. Do đó, các cơ sở sư phạm cần đi đầu trong việc tái cấu trúc chương trình đào tạo: Lồng ghép các học phần về AI trong giáo dục, thiết kế học tập số, đạo đức công nghệ; Tăng cường học phần thực hành với các công cụ như: ChatGPT, Copilot, Khanmigo, ClassPoint AI… để sinh viên sư phạm được trải nghiệm vai trò “giảng viên số” ngay từ khi còn học; Khuyến khích hợp tác với doanh nghiệp công nghệ để phát triển “hệ sinh thái học tập mở”. Cùng với đó, cần có chính sách đầu tư mạnh mẽ về hạ tầng công nghệ, hệ thống dữ liệu giáo dục quốc gia và đặc biệt là chính sách khuyến khích đổi mới sáng tạo trong giảng dạy để giảng viên dám thử, dám sai, dám thay đổi.

Khi người thầy trở lại đúng nghĩa - người dẫn đường của tri thức

AI đang tạo ra một “cuộc cách mạng thầm lặng” trong giáo dục. Nhưng cốt lõi của giáo dục - như mọi thời đại - vẫn là con người. AI có thể giúp giảng viên dạy nhanh hơn, hiệu quả hơn nhưng chỉ người thầy mới có thể dạy con người cách sống nhân văn, cách yêu tri thức và cách trở thành chính mình. Trong kỷ nguyên số, vai trò của người thầy không mất đi mà trở lại đúng nghĩa hơn bao giờ hết: người dẫn đường trong mê cung dữ liệu, người thắp sáng cảm hứng học tập, người giữ nhịp nhân văn trong thế giới máy móc lạnh lùng.

Nghị quyết 71-NQ/TW và Nghị quyết 281/NQ-CP đã mở ra một tầm nhìn mới cho giáo dục Việt Nam trong thời đại AI. Nhưng để tầm nhìn ấy trở thành hiện thực, điều quan trọng nhất không nằm ở công nghệ mà ở con người, đặc biệt là đội ngũ giảng viên. Giảng viên thời đại AI cần hơn bao giờ hết năng lực số, tư duy đổi mới và trái tim nhân văn. Bởi chính họ, chứ không phải bất kỳ thuật toán nào, mới là người kiến tạo nên thế hệ công dân số có trí tuệ, bản lĩnh và trách nhiệm - những người sẽ cùng đất nước đi vào kỷ nguyên mới của tri thức và sáng tạo.

Từ Hữu Công