Giáo sư trẻ nhất Việt Nam: Một tượng đài khoa học

Là “cây đại thụ” của ngành Vật lý Việt Nam, Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu có nhiều đóng góp to lớn cho sự đổi mới, phát triển của khoa học nước nhà.

Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu sinh ra trong một gia đình trí thức ở Hà Nội, tuổi thơ gắn với cảnh nay đây mai đó vì phải tản cư, chạy giặc. Nguyễn Văn Hiệu hoàn thành chương trình phổ thông 8 năm, nhưng vì nhà nghèo nên ông từng xin làm thợ trong xưởng dệt kim. Chính khoảng thời gian làm thợ, học nghề trong xưởng đã tạo cho ông tình yêu với vật lý.

Sau khi Thủ đô Hà Nội giải phóng, ông thi vào Khoa Toán Lý Trường Đại học Sư phạm Khoa học. Nguyễn Văn Hiệu tốt nghiệp cử nhân Vật lý loại xuất sắc năm 18 tuổi, sau đó trở thành giảng viên tại trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Đại học Quốc gia Hà Nội). Vào thời điểm này Nguyễn Văn Hiệu cùng GS Nguyễn Lân Dũng là hai cán bộ giảng dạy trẻ nhất của nhà trường.

Năm 1960, ông được cử sang làm việc tại Viện Liên hiệp Nghiên cứu Hạt nhân Dubna, Liên Xô (cũ). Sự nỗ lực và niềm hăng say nghiên cứu của Nguyễn Văn Hiệu khiến các Giáo sư tại Viện Dubna cảm mến, nhận ông làm học trò.

Trong 2 năm rưỡi, Nguyễn Văn Hiệu có 12 công trình nghiên cứu về vật lý neutrino được công bố, nhiều nghiên cứu gây tiếng vang. Công trình "Lý thuyết đối xứng các hạt cơ bản" của ông đã được xuất bản thành sách và được nhiều nước trên thế giới sử dụng.

Ông bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khi vừa tròn 26 tuổi, là Tiến sĩ trẻ tuổi nhất của Việt Nam và Liên Xô (cũ) lúc bấy giờ. Năm 1968, Nguyễn Văn Hiệu trở thành Giáo sư Vật lý lý thuyết và Vật lý Toán của viện Dubna và ĐH Lomonosov khi mới 30 tuổi.

Một năm sau, Giáo sư về nước và được Thủ tướng Phạm Văn Đồng giao nhiệm vụ thành lập Viện Vật lý đầu tiên, giữ chức Viện trưởng. GS Nguyễn Văn Hiệu là Viện trưởng trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam.

Đến năm 1975, Trung ương Cục miền Nam Việt Nam ra quyết định thành lập Viện Khoa học Kỹ thuật miền Nam trực thuộc Chính phủ cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam và cử GS. Nguyễn Văn Hiệu làm Viện trưởng. Năm 1983, Giáo sư trở thành Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam.

Năm 1993, Viện Khoa học Việt Nam đổi thành Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công nghệ Quốc gia. GS Nguyễn Văn Hiệu là giám đốc của Trung tâm, kiêm nhiệm Viện trưởng Viện Khoa học Vật liệu.

Trong suốt sự nghiệp, GS Nguyễn Văn Hiệu đã công bố hơn 200 công trình khoa học, trải rộng trên nhiều lĩnh vực, từ tương tác yếu và đối xứng của các hạt cơ bản, đến lý thuyết giải tích về tương tác mạnh và lý thuyết trường, rồi phương pháp lý thuyết trường lượng tử trong vật lý chất rắn. Hầu hết số công trình đó đều được công bố trên các tạp chí chuyên ngành quốc tế có uy tín.

Trong lĩnh vực nghiên cứu về lý thuyết chất rắn, các nhà khoa học của Việt Nam và thế giới luôn coi Giáo sư Nguyễn Văn Hiệu là người anh cả và là chuyên gia hàng đầu.

"Phải coi nghiên cứu khoa học là sự nghiệp của mình! Không có vinh quang nào mà không có mất mát kèm theo, đôi khi cũng phải chịu hy sinh để đạt được đam mê của mình. Riêng ở lĩnh vực khoa học, đầu tiên là cần đi vào hướng nghiên cứu rất hiện đại và thứ hai là hướng nghiên cứu mà đất nước rất cần, nghĩ xem đất nước cần cái gì thì làm cái đó", GS Nguyễn Văn Hiệu tâm niệm.

Bên cạnh việc nghiên cứu, ông còn có đóng góp đặc biệt trong việc tổ chức đưa cây thanh hao hoa vàng vào trồng đại trà ở miền núi phía Bắc, tạo nguồn nguyên liệu sản xuất quy mô công nghiệp thuốc chữa bệnh sốt rét, phục vụ cho người dân ở vùng sâu, vùng xa và đồng bào dân tộc thiểu số.

GS Nguyễn Văn Hiệu nhận lời mời đặc biệt của Giám đốc ĐHQG Hà Nội vào năm 1999, đảm đương chức vụ Chủ nhiệm Khoa Công nghệ. Ông là Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Công nghệ - ĐHQG Hà Nội thành lập năm 2004.

Gắn bó nhiều năm với giảng đường đại học, GS Nguyễn Văn Hiệu luôn mong muốn: “Làm sao giảng dạy được cho các học trò của mình: nếu là kỹ sư trong nhà máy thì làm việc thật tốt, nếu là nhà khoa học thì có nhiều phát minh, nếu là thầy giáo thì giảng bài thật hấp dẫn và truyền thụ được nhiều kiến thức cho học trò…”.

Ông cũng là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho ngành khoa học và công nghệ vũ trụ Việt Nam thông qua chương trình intercosmos... Với những đóng góp cho ngành Vật lý, GS Nguyễn Văn Hiệu trao tặng Giải Thưởng Lenin về Khoa học và Kỹ thuật (1986), Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học Công nghệ (1996), Huân chương Độc lập hạng Nhất (2009)…

Ngày 23/01/2022, GS.VS. Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Văn Hiệu đã trút hơi thở cuối cùng tại bệnh viện Hữu nghị Việt Xô, hưởng thọ 84 tuổi.

Tin bài liên quan
Hôm nay Tòa án quân sự xét xử nhóm bị cáo liên quan vụ Việt Á
Gia đình đại trí thức hàng đầu Việt Nam: 5 người là giáo sư