Giếng cổ Gio An, 'báu vật' 5.000 năm tuổi

Hàng nghìn năm trôi qua, dòng nước trong veo ấy vẫn chảy, nuôi dưỡng ruộng đồng, làng mạc và cả tâm hồn người dân nơi đây. Giếng cổ Gio An - một kỳ tích của người xưa không chỉ là công trình thủy lợi độc đáo mà còn là chứng nhân sống cho sức sáng tạo và triết lý hòa hợp với thiên nhiên của cư dân Chăm cổ. Đó là niềm tự hào và là chứng tích hiếm hoi của một nền văn minh nông nghiệp cổ đại còn hiện hữu đến hôm nay.

Dấu tích của thời gian

Đường lên xã Gio An quanh co uốn lượn, hai bên là đồi cỏ xanh rì, thấp thoáng bóng trâu bò nhởn nhơ gặm cỏ. Khi nắng sớm còn vương trên mái nhà sàn, tiếng nước chảy róc rách đâu đây đưa bước chân người lữ khách tìm về miền cổ tích. Hệ thống giếng cổ ở Gio An hiện được biết đến gồm nhiều giếng rải rác trong 5 thôn của xã và được bảo tồn như một quần thể di tích thủy sinh độc đáo.

Giếng cổ Gio An - kỹ thuật khai thác nước của người Chăm cổ.

Một số bài viết chuyên khảo và trang thông tin du lịch địa phương thống kê hệ thống có khoảng 14 giếng được ghi nhận, với các tên gọi dân gian như giếng Côi, giếng Dưới, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Đào (thôn An Nha); giếng Gái 1, Gái 2, Nậy (thôn An Hướng); giếng Tép, giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai (thôn Hảo Sơn); giếng Máng (thôn Long Sơn) và giếng Pheo (thôn Tân Văn).

Những cái tên mộc mạc mà thân thương như hơi thở của làng quê. Không ồn ào phô trương, những giếng cổ lặng lẽ chảy suốt hàng thiên niên kỷ, nối tiếp bao thế hệ con người đến sinh sống, cấy cày và gìn giữ.

Giếng cổ Gio An không giống bất kỳ giếng nước nào ở Việt Nam. Nó không được đào sâu theo hình tròn mà được xếp bằng đá tảng theo phương pháp dẫn thủy của người Chăm cổ. Nước từ khe núi theo mạch ngầm tự nhiên chảy về, qua các tầng lọc đá, dâng đầy trong lòng giếng rồi chảy xuống các máng đá, dẫn ra ruộng đồng. Cấu trúc vừa thô sơ vừa tinh xảo ấy khiến các nhà khảo cổ học phải trầm trồ: “Một hệ thống thủy lợi cổ đại hoàn chỉnh và bền vững hiếm có”.

Người dân Gio An thường nói vui: “Giếng của mình biết tự đẻ nước”. Quả thật, trong mùa khô, khi suối khe khác cạn kiệt, thì giếng cổ vẫn trong veo, mát lạnh, nước tuôn ra không ngớt. Mỗi buổi sớm, phụ nữ trong làng gánh nước về, chiếc đòn gánh kẽo kẹt, tiếng cười nói hòa cùng tiếng nước chảy, tạo nên bản nhạc bình dị của làng quê xưa. Dưới ánh bình minh, làn hơi nước bốc lên từ lòng giếng như làn khói sương mỏng manh, gợi nhớ những ngày tháng yên lành của tiền nhân.

Kỳ công của người xưa

Qua những công trình nghiên cứu, các nhà khoa học xác định hệ thống giếng cổ ở Gio An được người Chăm xây dựng vào cuối thời đại đồ đá, ước tính ra đời cách đây khoảng 5.000 năm tuổi và đây là quần thể thủy lợi đá cổ độc nhất vô nhị ở Việt Nam. Dù trải qua bao biến động của thời gian và chiến tranh, hệ thống ấy vẫn hoạt động bình thường, nước vẫn trong, vẫn ngọt lành.

Giếng cổ Gio An là những công trình hệ thống dẫn thủy cung cấp nước cho sinh hoạt và sản xuất, là di tích có giá trị khảo cổ, văn hóa nghệ thuật độc đáo do người Chăm sáng tạo và được người Việt tiếp thu giữ gìn cho đến ngày nay.

Khi nhìn kỹ cấu trúc của mỗi giếng, mới thấy hết sự tài tình của người xưa. Họ không có máy móc, không có bê tông cốt thép, chỉ dùng đá núi được đẽo gọt thủ công, xếp khít bằng kỹ thuật “chồng khan” mà vẫn vững chãi hàng ngàn năm. Nước chảy ra không ồ ạt mà đều đặn, vừa đủ để nuôi sống đồng ruộng. Kỳ công ấy thể hiện trí tuệ, sự quan sát tinh tế và khả năng hòa hợp thiên nhiên đáng kinh ngạc.

Du khách thích thú tận hưởng khung cảnh điền viên thơ mộng chỉ có ở Gio An.

Giếng cổ không chỉ là công trình thủy lợi, mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa của cộng đồng. Nơi ấy từng là chỗ hò hẹn của trai gái làng, là nơi người lớn truyền nhau truyện cổ tích, là chốn trẻ con chơi đùa, nô nghịch trong những chiều hè. Trong ký ức của nhiều cụ già, bên giếng là nơi diễn ra những ngày lễ hội cúng thần nước, nơi người dân dâng hương cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Giếng trở thành linh hồn làng, là sợi dây kết nối giữa con người - đất - nước.

Tuy nhiên, do ảnh hưởng bởi các đợt mưa lũ lớn cũng như quá trình sử dụng của con người nên có nhiều giếng đã bị bồi lấp, hư hại và xuống cấp nặng. Từ tháng 9/2015, giếng Đào ở thôn An Nha sau nhiều năm bị hư hỏng nặng, đã được Trung tâm Bảo tồn và danh thắng tỉnh Quảng Trị tiến hành trùng tu, khôi phục lại. Từ thành công trong việc khôi phục giếng Đào, các năm 2016, 2017, đơn vị này tiếp tục trùng tu thêm giếng Trạng, giếng Pheo.

Khi những nhà khảo cổ đầu tiên về đây vào cuối thế kỷ XX, họ không khỏi kinh ngạc trước sự bền bỉ của công trình. Từng phiến đá rêu phong, từng lối dẫn nước quanh co vẫn giữ nguyên vị trí. Một chuyên gia người Pháp từng nhận xét: “Nếu ở châu Âu, đây sẽ là di sản thế giới”. Còn người dân Gio An thì chỉ mỉm cười hiền hậu: “Tổ tiên mình khéo lắm, làm cái gì cũng nghĩ cho con cháu mai sau”.

Giữ hồn nước giữa thời hiện đại

Ngày nay, giếng cổ Gio An đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia vào năm 2001. Dòng nước vẫn chảy như hàng nghìn năm trước, nhưng khung cảnh xung quanh đã đổi khác. Con đường bê tông dẫn vào làng, những mái nhà ngói đỏ tươi xen lẫn nhà sàn truyền thống, tiếng máy cày hòa cùng tiếng gà gáy sớm. Thế nhưng, giữa nhịp sống mới, người Gio An vẫn coi giếng cổ là báu vật - là “mạch nguồn của làng”.

Chính quyền địa phương cùng người dân đã chung tay bảo tồn, phục dựng nhiều giếng cổ, trồng thêm cây xanh, làm đường dẫn lối cho khách tham quan. Mỗi mùa hè, du khách khắp nơi tìm về, rửa mặt bằng nước giếng mát lạnh, nghe người già kể chuyện xưa. Họ trầm trồ trước vẻ đẹp dung dị, lặng lẽ mà đầy sức sống của những mạch nước cổ xưa.

Không dừng lại ở giá trị lịch sử, giếng cổ Gio An đang dần trở thành điểm đến du lịch văn hóa - sinh thái độc đáo. Các tuyến tham quan kết hợp giữa trải nghiệm nông nghiệp, khám phá văn hóa Chăm Pa cổ và du lịch cộng đồng đang được triển khai. Du khách có thể men theo những lối đá rêu phong, nghe tiếng nước chảy róc rách, rồi cùng người dân gặt lúa, nấu cơm gạo mới, uống chén nước giếng trong vắt giữa trưa nắng - một trải nghiệm khó quên.

Tuy nhiên, cùng với làn sóng du lịch, câu hỏi về bảo tồn bền vững lại được đặt ra. Bởi giá trị của giếng cổ không nằm ở vẻ bề ngoài, mà ở dòng chảy của ký ức, của văn hóa cộng đồng. Một viên đá bị thay sai chỗ, một dòng nước bị đổi hướng, có thể làm mất đi linh hồn của công trình. Vì vậy, người dân Gio An luôn cẩn trọng: họ vừa mở cửa cho du lịch, vừa giữ nghiêm quy tắc “không xâm phạm lòng giếng, không lấy nước tùy tiện, không vứt rác gần khu vực giếng”.

Một buổi chiều cuối thu, nhìn những tia nắng cuối ngày rọi xuống mặt nước phẳng lặng như gương. Tiếng trẻ con nô đùa vang vọng, tiếng phụ nữ gọi nhau gánh nước về nhà, tất cả hòa quyện trong không gian bình yên. Dòng nước vẫn chảy, như chảy qua những thế kỷ, chảy qua bao biến thiên của đất nước, mang theo cả hơi thở của tổ tiên.

Giếng cổ Gio An không chỉ là công trình thủy lợi, mà là một di sản văn hóa sống, minh chứng cho trí tuệ và tâm hồn của con người xưa, những người biết tìm cách hòa hợp cùng thiên nhiên để tồn tại. Dẫu thời gian có thể mài mòn đá, làm đổi thay ruộng đồng, nhưng những giọt nước trong lành ấy vẫn ngày đêm kể câu chuyện về quá khứ, về tình yêu quê hương, về đạo lý “giữ lấy mạch nguồn” của người Việt.

Và rồi, giữa cuộc sống hiện đại nhiều vội vã, khi chúng ta cúi xuống soi mình trong làn nước trong veo của giếng cổ Gio An, có lẽ ai cũng sẽ thấy thấp thoáng hình bóng tổ tiên - những con người âm thầm gửi gắm vào từng viên đá, từng dòng nước niềm tin rằng: cội nguồn, nếu biết giữ gìn, sẽ không bao giờ cạn.

Nguyễn Thành