Giữ bản sắc nghề báo trong kỷ nguyên số: Câu chuyện bắt đầu từ đào tạo
Nhìn lại chặng đường 100 năm của Báo chí Cách mạng Việt Nam, luôn có một sợi chỉ đỏ xuyên suốt, đó chính là vai trò nền tảng của công tác đào tạo.
Trước những chuyển động chưa từng có của thời đại, nơi mạng xã hội, AI và báo chí công dân đang làm thay đổi diện mạo báo chí, câu hỏi đặt ra là: người làm báo được đào tạo như thế nào để không tụt lại phía sau, và để báo chí chính thống vẫn giữ được vị thế dẫn dắt?
Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam đã có cuộc trao đổi với Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Chiến Thắng - Trưởng khoa Báo chí Truyền thông, Trường Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên) và Tiến sĩ Trần Thị Yến Minh - Trưởng ngành Báo chí Truyền thông, Khoa Ngữ văn - Truyền thông, Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng) để hiểu rõ hơn về thực trạng và định hướng đào tạo báo chí trong thời đại số.
Phó Giáo sư, Tiến sĩ Phạm Chiến Thắng - Trưởng khoa Báo chí Truyền thông, Trường Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên)
Theo Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng, nhìn lại chặng đường 100 năm của Báo chí Cách mạng Việt Nam, luôn có một sợi chỉ đỏ xuyên suốt, đó chính là vai trò nền tảng của công tác đào tạo. Khởi nguồn từ những lớp đào tạo do Bác Hồ trực tiếp giảng dạy tại Quảng Châu (Trung Quốc) năm 1925, đến Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng trong kháng chiến, và sau này là hệ thống trường đào tạo báo chí chính quy, bức tranh 100 năm luôn cho thấy: Đào tạo báo chí là một trụ cột không thể thiếu.
“Trong kháng chiến, nhà báo cầm bút lên trận, vừa viết vừa chiến đấu; hòa bình, báo chí cần những ngòi bút chuyên nghiệp, có trình độ lý luận, kiến thức chuyên môn sâu và sự nhạy bén với thời cuộc. Ngày nay, trong kỷ nguyên số với sự bùng nổ của mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo, nhà báo phải biết làm đa nhiệm, sáng tạo đa nền tảng.
Dù thời đại thay đổi, công tác đào tạo báo chí vẫn giữ nguyên sứ mệnh rèn giũa những nhà báo “tâm sáng, lòng trong, bút sắc'’, vững vàng về bản lĩnh chính trị và là người lính xung kích trên mặt trận tư tưởng, phụng sự Tổ quốc và phục vụ nhân dân”, thầy Thắng nhấn mạnh.
Tiến sĩ Trần Thị Yến Minh - Trưởng ngành Báo chí Truyền thông, Khoa Ngữ văn - Truyền thông, Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng)
Tiến sĩ Trần Thị Yến Minh lại cho rằng, đào tạo báo chí không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kỹ năng chuyên môn mà còn là hành trình hình thành tư duy nghề nghiệp, đạo đức báo chí và bản lĩnh chính trị. Đây là những yếu tố quan trọng để nâng cao năng lực của hệ thống truyền thông quốc gia, như UNESCO và các văn kiện của Đảng đã khẳng định.
“Ngày nay đào tạo báo chí không còn đơn thuần chỉ là đào tạo những “thợ báo” với kỹ năng tìm kiếm tài liệu, phỏng vấn, viết và biên tập mà là cần đào tạo những người thực hành báo chí chuyên nghiệp, tức là cần có nền tảng lý luận về nội hàm truyền thông, có tinh thần phản tư, kĩ năng tác nghiệp, đạo đức và trách nghiệm nghề nghiệp.
Tinh thần này càng trở nên quan trọng trong bối cảnh truyền thông số, khi nhà báo, nghề báo, tòa soạn báo chí bị thách thức bởi báo chí công dân, người sáng tạo nội dung tự do và trí tuệ nhân tạo”, Tiến sĩ Yến Minh chia sẻ.
Trong bối cảnh chuyển đổi số, sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI) và xu hướng tinh giản biên chế, các trường đào tạo báo chí đang phải thay đổi mạnh mẽ.
Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng nhấn mạnh: “Đã đến lúc cần một "cuộc cách mạng" từ bên trong. Chúng ta không chỉ đào tạo người viết báo mà cần đào tạo nhà sáng tạo nội dung đa phương tiện, biết sử dụng công nghệ, phân tích dữ liệu và ứng dụng AI”.
Mục tiêu của các chương trình đào tạo hiện nay là giúp sinh viên có thể tự sản xuất những sản phẩm truyền thông hoàn chỉnh ngay sau khi ra trường, có thể cạnh tranh với các sản phẩm truyền thông khác. Để đạt được điều này, các trường cần thay đổi phương pháp giảng dạy, tập trung vào việc trang bị kỹ năng thực tế, đồng thời kết hợp lý luận với thực tiễn.
“Giảng đường phải trở thành tòa soạn hoặc công ty truyền thông thu nhỏ, nơi sinh viên học qua dự án thực tế với đầu ra là các tác phẩm đạt chuẩn chuyên nghiệp. Bên cạnh đó, sinh viên cần được rèn luyện bản lĩnh chính trị, kỹ năng kiểm chứng thông tin, và bồi đắp đạo đức nghề nghiệp. Bởi lẽ, công nghệ có thể thay đổi, nhưng sứ mệnh phụng sự xã hội và cộng đồng của người làm báo thì không bao giờ thay đổi,” thầy Thắng chia sẻ.
Sinh viên năng nổ tham gia các hoạt động tại trường. Hình ảnh thành viên thành viên câu lạc bộ Truyền thông YCC, Trường Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên). Ảnh: YCC
Sinh viên Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng) thực hành trong quá trình học. Ảnh: NVCC
Tại Trường Đại học Sư phạm (Đại học Đà Nẵng), Tiến sĩ Yến Minh cho biết, nhà trường đang điều chỉnh toàn diện chương trình đào tạo theo chu kỳ 2 năm/điều chỉnh nhỏ và 5 năm/điều chỉnh lớn. Hướng đi của trường là đào tạo sinh viên báo chí với 5 năng lực cốt lõi: tư duy phản biện và đạo đức nghề nghiệp; năng lực số và tác nghiệp đa nền tảng; chuyên môn sâu ở các lĩnh vực cụ thể; khả năng tổ chức sản xuất và khởi nghiệp truyền thông, và kỹ năng học tập suốt đời để thích ứng với môi trường truyền thông không ngừng biến đổi.
Sự phát triển của các công cụ AI như ChatGPT, DeepSeek,... hay các nền tảng tổng hợp nội dung đang phát triển như vũ báo, theo Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng, để không bị tụt hậu, hoạt động đào tạo báo chí phải nhanh chóng thích ứng.
“Các trường đào tạo báo chí cần nhanh chóng thay đổi, không chỉ dạy sinh viên cách làm báo truyền thống, mà phải tích hợp AI và truyền thông xã hội vào chương trình giảng dạy. Mục tiêu là tạo ra những nhà báo đa năng, biết dùng AI như một trợ lý đắc lực để xử lý thông tin, nhưng đồng thời phải tập trung rèn luyện những kỹ năng mà máy móc không thể chạm tới, đó là tư duy phản biện, khả năng điều tra, và sự đồng cảm đối với cộng đồng. Nói cách khác, nhà trường phải là nơi hun đúc nên những người làm báo không chỉ giỏi công cụ, mà còn vững vàng về bản lĩnh và chiều sâu trí tuệ”, thầy Thắng chia sẻ.
Tuy nhiên, thầy Thắng cũng nhấn mạnh rằng nỗ lực của trường học là chưa đủ nếu các cơ quan báo chí không tích cực tham gia vào quá trình này.
“Các tòa soạn cần mạnh dạn xây dựng một chiến lược ứng dụng công nghệ rõ ràng, cần xem AI là công cụ để giải phóng sức lao động, không phải là đối thủ cạnh tranh. Hãy để máy móc thực hiện những việc lặp đi lặp lại như gỡ băng, tóm tắt văn bản, còn các nhà báo, với kinh nghiệm và sự nhạy bén của mình, sẽ có thêm thời gian để đi thực tế, đào sâu các vấn đề gai góc, và tạo ra những bài viết phân tích chuyên sâu. Bên cạnh đó, việc bồi dưỡng cho đội ngũ người làm báo hiện tại để họ không bị tụt hậu về công nghệ cũng là nhiệm vụ bắt buộc, thường xuyên, giúp kết hợp sức mạnh của kinh nghiệm bản thân với sự hỗ trợ của các công cụ mới”, thầy Thắng gợi mở.
Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng nhấn mạnh, cần xem AI là công cụ để giải phóng sức lao động, không phải là đối thủ cạnh tranh. Ảnh: NVCC
Theo thầy Thắng, trong thế giới ngập tràn tin giả và nội dung do AI tạo ra, vũ khí mạnh nhất của báo chí chính thống là sự tin cậy.
“Chúng ta cần đào tạo ra những “người gác cổng” của sự thật - không chỉ giỏi công cụ, mà còn giàu bản lĩnh, trí tuệ và nhân văn. Khi đó, công chúng sẽ tìm đến báo chí không vì tốc độ, mà vì giá trị đích thực - điều mà không AI nào có thể thay thế được”, vị Trưởng khoa nhấn mạnh.
Cùng quan điểm, Tiến sĩ Yến Minh cho rằng, việc đổi mới cần đến từ cả các cơ quan báo chí. Theo cô Yến Minh cho rằng, trước hết, cần xây dựng một tầm nhìn chiến lược rõ ràng, rồi đến thay đổi cách tiếp cận công chúng. Báo chí không thể đưa tin theo bản năng mà cần có nghiên cứu dữ liệu, hiểu từng nhóm công chúng để phục vụ họ hiệu quả hơn.
Trong bối cảnh người trẻ ngày càng tiêu thụ thông tin qua mạng xã hội, các tòa soạn cần có đội ngũ sản xuất nội dung phù hợp với nền tảng số. Liên kết với các trường đại học, đặt hàng cụ thể về nhân lực là cách thiết thực để nâng cao chất lượng đội ngũ làm báo hiện nay.
Nhân dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng gửi gắm tới thế hệ nhà báo trẻ “hãy giữ “ngọn lửa” nghề mãi rực sáng”.
“100 năm trước, những nhà báo đầu tiên của nền báo chí cách mạng đã đến với nghề bằng một tình yêu Tổ quốc và nhân dân. Ngày nay, trong thời kỳ hội nhập quốc tế và phát triển đất nước, lý tưởng phụng sự cộng đồng và khát vọng làm cho xã hội tốt đẹp hơn vẫn phải là kim chỉ nam cho mọi hành động của các bạn. Đừng bao giờ để những áp lực của kinh tế thị trường làm nguội đi trái tim đầy nhiệt huyết mà các bạn đã chọn khi bước vào nghề”, thầy Thắng nói.
Là thế hệ lớn lên cùng công nghệ, mạng xã hội, thầy Thắng nhấn mạnh rằng người làm báo trẻ cần “một cái đầu lạnh, một cái tâm sáng” để làm chủ công nghệ thay vì chạy theo nó, xem mạng xã hội là công cụ lan tỏa thông tin nhưng luôn giữ vững tính nhân văn và trách nhiệm nghề nghiệp. “Giữa biển thông tin hiện nay, nhà báo cần là người gác cổng của sự thật. Tương lai của báo chí cách mạng đang nằm trong từng tác phẩm của các bạn,” vị Trưởng khoa nhấn mạnh.
“Sứ mệnh của nhà báo trẻ hôm nay không chỉ dừng lại ở việc phản ánh thực tại. Thế hệ đi trước đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh của mình trong các cuộc kháng chiến và đổi mới, giờ đây, sứ mệnh kiến tạo một Việt Nam hùng cường, nhân văn trong kỷ nguyên số đang nằm trên đôi vai và trong từng tác phẩm của các bạn.
Chúc các bạn “mắt sáng, lòng trong, bút sắc”, chân cứng đá mềm, luôn vững vàng và tràn đầy năng lượng trên con đường làm báo đầy chông gai nhưng vô cùng vinh quang này. Tương lai của Báo chí Cách mạng Việt Nam đang chờ đợi các bạn viết tiếp những trang rực rỡ nhất", Phó Giáo sư Phạm Chiến Thắng chia sẻ.
Cùng chung quan điểm, Tiến sĩ Trần Thị Yến Minh cho rằng, trong bối cảnh xã hội biến động không ngừng, nhà báo trẻ cần xác lập rõ tâm thế làm nghề - một nghề không chỉ mang tính lao động mà còn mang trách nhiệm xã hội sâu sắc. Theo cô Yến Minh, người làm báo hôm nay phải không ngừng học hỏi, chủ động cập nhật kỹ năng công nghệ, nhưng quan trọng hơn cả là giữ thái độ nghiêm cẩn, tinh thần trong sáng và lòng kiên trì lăn lộn với thực tiễn.
Giữa dòng chảy mạnh mẽ của công nghệ và truyền thông số, đào tạo báo chí giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn bản sắc và sứ mệnh của nghề. Những nỗ lực của các cơ sở đào tạo hiện nay sẽ tạo nền tảng vững chắc cho thế hệ nhà báo không chỉ vững vàng trước những biến động mà còn đủ năng lực dẫn dắt những thay đổi đó theo hướng tích cực và nhân văn.
