Giữ nét văn hóa Phố cổ trên Cao nguyên đá

Một số ngôi nhà cổ với mái ngói âm dương.

Giai thoại Phố cổ

Đồng Văn được phiên âm từ tiếng Quan hỏa “Tổng Puôn”, có nghĩa là cánh đồng buôn bán. Trong lịch sử đây là trung tâm giao thương của cả huyện Đồng Văn (cũ) rộng lớn. Khu vực trung tâm thị trấn Đồng Văn xưa thuộc tổng Đông Quan, châu Nguyên Bình, phủ Tường Yên, tỉnh Hà Tuyên. Sau đó tách nhập thuộc châu Bảo Lạc do một thổ quan người Tày họ Nông ở Bảo Lạc cai quản. Khi thực dân Pháp chiếm đóng đã tách Đồng Văn ra khỏi Bảo Lạc. Năm 1887, khu vực Đồng Văn bị thực dân Pháp chiếm giữ và để thuận tiện cho việc cai trị đô hộ, chúng chia Đồng Văn thành các Châu nhỏ, đứng đầu mỗi Châu là một dòng họ thổ ty cai quản. Vùng đất Đồng Văn ngày ấy do thổ ty họ Nguyễn là ông Nguyễn Chấn Quay cai quản. Trước đây khu Phố cổ chỉ là một vùng thung lũng hoang sơ, dân cư thưa thớt.

Phố cổ Đồng Văn được hình thành trong nhiều năm, từ cuối thế kỷ XIX đến những năm nửa đầu thế kỷ XX. Sau khi thực dân Pháp đã hoàn thành xâm chiếm Hà Giang, nhận thấy Đồng Văn có địa thế trọng yếu, gần biên giới Việt Trung, đã chọn nơi đây để xây dựng lị sở, đồn bốt, chợ búa, nhà cửa phục vụ công việc cai quản vùng đất này. Họ đã thuê thợ từ Tứ Xuyên (Trung Quốc) sang xây dựng. Với kinh nghiệm, tay nghề cao, họ đã sử dụng kỹ thuật tạc đẽo đá điêu luyện, biến những tảng đá xanh ở Cao nguyên đá Đồng Văn thành những viên gạch đá khổng lồ để xây dựng chợ Đồng Văn; tạo ra những tảng kê chân cột với nhiều loại hình dạng, kích cỡ và trang trí các hoa văn tinh xảo với nhiều mô típ khác nhau đã làm cho công trình vừa cổ kính, vừa có nét mềm mại.

Những ngôi nhà cổ nằm san sát bên vách núi càng tôn thêm vẻ cổ kính. Ảnh CTV

Khu Phố cổ Đồng Văn mang đậm dấu ấn kiến trúc truyền thống của cư dân bản địa kết hợp với lối kiến trúc của người Hoa Nam (Trung Quốc). Kiến trúc và màu sắc của những ngôi nhà trong khu phố cổ với đặc trưng nhà 2 tầng thấp gồm tầng gác và tầng trệt với tông màu xám chủ đạo, nhà phổ biến 3 gian. Móng và nền làm bằng đá xanh và đất nện; sàn tầng 2 bằng gỗ, cách nền khoảng 2,2m; tường trình đất - loại tường được đắp thủ công bằng đất sét và được lèn bằng phẳng, chắc chắn, cũng có một số ngôi nhà xây bằng tường gạch; khung nhà gồm kèo, cột bằng gỗ nghiến hoặc thông đá, không có mộng thắt, chạm trổ cầu kỳ. Nhà hai mái, dưới mái có hai hàng cột tròn, hai xà ngang, hai vì kèo, mái lợp ngói âm dương – loại ngói đặc trưng của những ngôi nhà vùng biên giới phía Bắc. Riêng khu vực chợ Đồng Văn, còn có nhiều ngôi nhà cổ kiểu kiến trúc nhà ống để tận dụng mặt tiền giống như phố cổ Hà Nội. Nhà cổ ở Phố cổ Đồng Văn được xây dựng trang trí, sắp đặt giống nhau, gian giữa là gian quan trọng dùng để đặt bàn thờ, thẳng cửa ra vào đồng thời cũng là nơi tiếp khách, sau bàn thờ của gian giữa và hai gian bên cạnh là phòng ngủ, buồng giữa sau bàn thờ là phòng của những người lớn tuổi trong gia đình, hai bên cạnh là buồng của con cháu, nếu nhà rộng thì có thể làm bếp riêng hoặc cầu thang lên gác hai tùy theo cách bố trí của từng gia đình. Hiện tại Phố cổ Đồng Văn còn vài ngôi nhà có niên đại trên 100 năm tuổi và hiện nay còn lưu giữ được khoảng 30 đến 40 nếp nhà nằm san sát nhau dưới các vách núi đá.

Tết Nguyên đán năm 1923, khu vực Phố cổ Đồng Văn xảy ra trận hỏa hoạn lớn thiêu trụi gần như toàn bộ các ngôi nhà, hàng quán. Thực dân Pháp chiếm đóng lúc bấy giờ đã cho quy hoạch lại và cử một số người Tày, Mông thuê thợ từ Trung Quốc sang thiết kế xây dựng khu nhà chợ ngày nay. Chợ cổ gồm 15 gian nhà chợ, chia thành 3 dãy đối xứng tạo thành kiến trúc chữ U. Ngoài mua bán, trao đổi hàng hóa, chợ còn là nơi vui chơi, gặp gỡ, giao lưu văn hóa, bày tỏ tình cảm, thưởng thức ẩm thực đặc trưng của người Mông.

Sinh hoạt văn hóa, văn nghệ tại sân Phố cổ Đồng Văn vào các buổi tối cuối tuần.

Gìn giữ nét văn hóa Phố cổ trên Cao nguyên đá

Đến vùng Cao nguyên đá thăm Phố cổ Đồng Văn mới thấy hết được vẻ đẹp nơi đây. Phố cổ đẹp dịu dàng vào buổi sáng sớm với màu sắc của nắng trong không gian tĩnh lặng kỳ diệu, mang không khí trong lành, dễ chịu ở vùng núi cao. Khi chiều tà, ánh hoàng hôn buông xuống, nơi đây lại đẹp dịu dàng và lãng mạn. Buổi tối chính là thời điểm mà phố cổ Đồng Văn rực rỡ nhất nhờ vào những chiếc đèn lồng đỏ nổi bật cả một khoảnh sân. Những tiết mục văn nghệ, những trò chơi đậm chất văn hóa đã đem đến cho không gian phố cổ nhộn nhịp, đông vui.

Đến Phố cổ Đồng Văn, thăm chợ phiên vùng cao để được hòa mình vào dòng văn hóa bản địa. Chợ phiên là nơi thể hiện rõ nét nhất bản sắc văn hóa của người dân nơi đây. Đây không chỉ là nơi giao thương mà còn là nơi hò hẹn gặp gỡ của các chàng trai cô gái và thực sự là ngày hội của đồng bào các dân tộc nơi biên cương. Vào những ngày Chủ Nhật hàng tuần khi chợ phiên được tổ chức, một không khí ồn ào, tấp nập và huyên náo, những chàng trai cô gái xúng xính với những bộ váy áo thổ cẩm sặc sỡ xuống chợ phiên. Họ có thể đi mất nửa ngày đường mới tới chợ, có người đi chợ để mua bán sản phẩm hàng hóa. Các bà vợ, bà mẹ đi chợ để mua sắm, các ông chồng đi chợ để giao lưu uống rượu, ăn thắng cố, còn các nam thanh nữ tú thì đi chợ để giao lưu tìm kiếm bạn tình. Đây là những biểu hiện đậm nét bản sắc văn hóa chợ của vùng Cao nguyên đá.

Một góc Phố cổ Đồng Văn về đêm.

Ẩm thực từ lâu đã nổi tiếng mỗi khi chợ phiên diễn ra. Các hàng quán bên đường đều có đủ các đặc sản để người dân và du khách thưởng thức. Đặc biệt hơn là vào dịp cuối tuần hoặc mùa lễ hội thì sẽ có thêm nhiều món ngon đặc trưng khác như rượu ngô, thắng cố, bánh cuốn nước xương Đồng Văn, cháo ấu tẩu, xôi ngũ sắc, bánh Tam giác mạch, cơm lam ống nứa, thịt trâu gác bếp... Vào các buổi tối, đặc biệt là dịp cuối tuần, trên nền sân Phố cổ Đồng Văn diễn ra nhiều hoạt động văn hóa nghệ thuật nhằm giới thiệu, quảng bá nét văn hóa đặc trưng của vùng Cao nguyên đá tới du khách quốc tế, trong nước và người dân trên địa bàn.

Từ những nét cổ kính tồn tại theo thời gian với giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc độc đáo, năm 2009, Phố cổ Đồng Văn được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia.

H.Anh (Tổng hợp)