Giữ từng con chữ, điệu múa, lời hát của người Si La

Tiết mục múa hát của người Si La

Nghệ nhân Hù Thị Xuân, sinh năm 1951 ở bản Xeo Hai, xã Can Hồ (nay là xã Bum Tở) tỉnh Lai Châu. Bà là một trong số những người đầu tiên được học hành đầy đủ trong cộng đồng người Si La. Hiện người Si La có số dân chưa đến 1.000 người, sinh sống phân tán ở tỉnh Điện Biên và Lai Châu, là 1 trong 5 dân tộc ít người nhất Việt Nam.

Người Si La có nền văn hóa rất đặc sắc, thể hiện rõ nhất là trang phục truyền thống với những gam màu nổi bật được khâu thêu rất cầu kỳ, cẩn thận, thể hiện sự khéo léo của người phụ nữ. Đặc biệt, người Si La có ngôn ngữ riêng và hệ thống các thành ngữ, bài hát, điệu múa, lễ hội mang đặc trưng văn hóa của dân tộc rất ít người này.

Trong mắt người dân Si La, nghệ nhân Hù Thị Xuân là người con ưu tú của cộng đồng. Nhớ lại thời xa xưa, bà Xuân vui vẻ cho biết: "Cuộc sống bây giờ khấm khá hơn ngày xưa rất nhiều. Hồi tôi còn nhỏ, nhà ai cũng nghèo, cơm không đủ ăn, áo không đủ mặc".

Nghệ nhân Hù Thị Xuân

Theo lời kể của những người già trong bản, trước đây, đường đi lối lại không có, trường học ở xa, trẻ em Si La vì thế không được học hành đầy đủ. Riêng cô bé Hù Thị Xuân luôn nỗ lực học tập dù đường đến trường rất khó khăn. Trải qua nhiều thử thách, vất vả, bà Xuân đã trở thành cô giáo đầu tiên của cộng đồng người Si La ở Can Hồ. Với mong muốn cộng đồng có cơ hội phát triển, bà đã trở về bản làng quê hương dạy chữ cho trẻ nhỏ. Tới khi nghỉ hưu bà vẫn tiếp tục cống hiến cho cộng đồng người Si La với vai trò là người có uy tín, hoạt động tích cực trong công tác bảo tồn và phát huy văn hóa Si La.

Chia sẻ về động lực bảo tồn văn hóa Si La, bà Xuân xúc động nói: "Dân tộc tôi là một trong số những dân tộc ít người được Đảng và Nhà nước quan tâm bảo tồn. Trước sự quan tâm đó, tôi muốn góp một phần nhỏ công sức của mình để văn hóa Si La được sáng mãi. Thực sự, khi chứng kiến văn hóa của dân tộc mình bị mai một dần, do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, lớp trẻ không còn biết các bài hát, điệu múa truyền thống, tôi rất xót xa. Điều đó luôn thôi thúc tôi phải làm gì đó để văn hóa của dân tộc mình không bị mất đi".

Từ tâm niệm đó, bà Xuân đã sưu tầm, ghi chép lại các bài hát của người Si La. Không để những điều mình sưu tầm được năm yên trong trang giấy, năm 2007, bằng uy tín và tiếng nói của mình, bà Xuân đã đề xuất với bản và trực tiếp vận động người dân thành lập đội văn nghệ của bản. Cảm nhận được tâm huyết của bà, chị em phụ nữ trong bản đã nhiệt tình hưởng ứng tham gia. Tranh thủ những lúc rảnh rỗi, buổi tối, chị em tập trung học hát, học múa. Khó khăn là người Si La có tiếng nói nhưng không có chữ viết, bà Xuân phải dịch các bài hát truyền thống ra tiếng Việt rồi dạy lại chị em.

Tiết mục múa hát "Ánh trăng" của người Si La

Với sự kiên trì và nỗ lực của bà Xuân, từ năm 2021, hai bản Xì Thâu Chải và Xeo Hai đã thành lập và duy trì hoạt động của 2 đội văn nghệ, mỗi đội có khoảng 10 chị em. Các chị em trong đội văn nghệ đã tự tin tham gia nhiều buổi giao lưu văn nghệ ở các địa phương trong tỉnh cũng như đi thi ở trung ương.

Trong năm 2023, chị em đội văn nghệ đã rất tự tin tham gia múa hát, trình diễn trang phục truyền thống tại Ngày hội văn hóa các dân tộc có số dân dưới 10.000 người, để lại dấu ấn sâu sắc trong lòng khán giả.

Cùng với việc sưu tầm, truyền dạy các điệu múa, bài hát của người Si La, nghệ nhân Hù Thị Xuân còn giúp các cơ quan chuyên môn của tỉnh, các nhà nghiên cứu văn hóa nghiên cứu, sưu tầm và biên soạn được một quyển dân ca gồm hơn 100 bài hát thể hiện cội nguồn của người Si La, mô tả quá trình hình thành, di cư, chuyển bản đến lập làng mới, phản ánh đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng của người Si La. Với sự tham gia của bà Xuân, nhiều nghi lễ truyền thống của dân tộc như thờ cúng tổ tiên, cưới hỏi, mừng cơm mới, tạ ơn trời đất, lễ cấm bản của người Si La..., đã bắt đầu được phục dựng lại.

Trong năm 2024, bà Xuân tiếp tục tham gia dự án sưu tầm, nghiên cứu thành ngữ của dân tộc Si La để biên soạn thành sách. Đến nay, mặc dù tuổi đã cao nhưng bà Xuân luôn nỗ lực để có thể giữ gìn được nhiều nhất những nét văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Ghi nhận những cống hiến của bà trong việc bảo tồn, gìn giữ văn hóa truyền thống của dân tộc Si La, Nhà nước công nhận bà là nghệ nhân năm 2017 và trao tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú năm 2019.

Kim Ngân