Gỡ nút thắt 'xanh' cho doanh nghiệp Việt

Thực tế, riêng năm 2024, Liên minh châu Âu (EU) đã thu hơn 1,3 tỷ EUR từ thuế carbon thử nghiệm và dự báo con số này sẽ tăng gấp 5 lần khi cơ chế CBAM (Carbon Border Adjustment Mechanism) - một chính sách của EU nhằm áp thuế carbon lên hàng hóa nhập khẩu để đảm bảo cạnh tranh công bằng với các sản phẩm sản xuất trong nội khối EU và ngăn chặn “rò rỉ carbon” - vận hành vào năm 2026.

Điều đó chứng tỏ “rào cản xanh” đã trở thành nút thắt cổ chai thực sự đối với hàng Việt. Tác động này phản chiếu rõ vào nền kinh tế Việt Nam, nơi 97% số doanh nghiệp (DN) là nhỏ và vừa, năng lực tài chính và công nghệ còn hạn chế. Tỷ lệ “xanh hóa” vẫn thấp và chênh lệch lớn giữa các ngành. Ở các lĩnh vực xuất khẩu chủ lực như dệt may và da giày, chỉ khoảng 15% số DN có hệ thống quản lý môi trường; còn ngành nhựa chỉ khoảng 10% DN kiểm soát chất thải đạt chuẩn...

Nhóm nông sản, thực phẩm cũng không ngoại lệ. Chỉ khoảng 30% số cơ sở chế biến đầu tư công nghệ tiết kiệm năng lượng hoặc xử lý nước thải tái sử dụng; phần lớn vẫn phụ thuộc nguồn nguyên liệu chưa đạt chuẩn VietGAP/GlobalGAP nên khó chứng minh phát thải thấp. Khảo sát công bố năm 2024 của Ban Nghiên cứu Phát triển Kinh tế tư nhân (Ban IV) thuộc Hội đồng Tư vấn cải cách thủ tục hành chính của Thủ tướng, phối hợp Liên đoàn Thương mại - Công nghiệp Việt Nam (VCCI) và một số hiệp hội DN thực hiện với gần 3.000 DN, cho thấy, khó khăn lớn nhất của DN trong chuyển đổi xanh hiện nay là thiếu vốn và hạn chế tiếp cận tín dụng xanh.

Khoảng 65% số DN gặp trở ngại khi tiếp cận nguồn vốn ưu đãi, trong khi hầu hết DN nhỏ và vừa khó có khả năng đầu tư công nghệ sạch, tiết kiệm năng lượng hay hệ thống kiểm kê phát thải. Không chỉ vậy, gần 47% số DN thiếu nhân sự chuyên môn về giảm phát thải. Thiếu vốn, thiếu nhân lực và thiếu hướng dẫn thống nhất khiến tỷ lệ DN chuyển đổi xanh vẫn thấp, trong khi áp lực thị trường ngày càng lớn.

Ở tầm chính sách, Việt Nam đã ban hành Chiến lược tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, thiết lập khung tín dụng xanh và nhiều ưu đãi thuế cho công nghệ sạch. Tuy nhiên, tỷ lệ DN thực sự tiếp cận và hưởng lợi từ các chính sách này còn khiêm tốn. Nếu không sớm tăng tốc chuyển đổi, DN Việt có thể tự đánh mất thị phần xuất khẩu lẫn nội địa.

Hiện trên thị trường quốc tế, các đơn hàng sẽ nhanh chóng chuyển sang nhà cung ứng đã chuẩn hóa dữ liệu carbon và đạt chứng nhận ESG (Environmental - Social - Governance, nghĩa là Môi trường - Xã hội - Quản trị doanh nghiệp). Đây là bộ tiêu chuẩn đánh giá mức độ phát triển bền vững và trách nhiệm xã hội của một DN, được các nhà đầu tư, tổ chức tài chính, cơ quan quản lý và người tiêu dùng toàn cầu sử dụng rộng rãi. Trong nước, xu hướng tiêu dùng bền vững ngày càng rõ nét khi 62% số khách hàng Việt Nam sẵn sàng trả thêm cho sản phẩm thân thiện môi trường và 85% số siêu thị đã thay thế hoàn toàn bao bì nhựa bằng vật liệu xanh.

Để tháo “nút thắt” này, chúng ta nên song hành 2 hướng: tăng tỷ lệ hấp thụ chính sách hỗ trợ và nâng tỷ trọng “xanh” trong sản xuất. Trước hết, hệ thống tài chính xanh được “mở khóa” bằng những gói tín dụng quy mô nhỏ, lãi suất ưu đãi, thủ tục đơn giản giúp DN dễ tiếp cận; xây dựng nền tảng dữ liệu ESG quốc gia dùng chung... Cùng với đó, đào tạo các chuyên gia carbon, hình thành mạng lưới hỗ trợ kỹ thuật cấp vùng để DN chủ động hơn trong hành trình chuyển đổi xanh. Chính phủ thúc đẩy mua sắm sản phẩm xanh cho các dự án đầu tư công, dành ngân sách cho sản phẩm thân thiện môi trường, chuẩn hóa “hộ chiếu minh bạch” cho hàng xuất khẩu với bộ tiêu chí thống nhất về truy xuất, vật liệu và phát thải. Khi chính sách đồng bộ với nhu cầu thị trường, DN sẽ có động lực để chuyển đổi.

Nếu hành động đồng bộ và quyết liệt, Việt Nam có thể biến rào cản xanh thành động lực cạnh tranh mới. Đây không chỉ là câu chuyện môi trường mà là chiến lược sống còn để hàng Việt đứng vững trong xu hướng kinh tế xanh.

ÁI VÂN