Góc nhìn quốc tế về hoạt động từ thiện và kinh nghiệm cho Việt Nam

Điển hình pháp luật quốc tế về hoạt động từ thiện

Hoạt động từ thiện mang tính xuyên biên giới và đa dạng về hình thức tổ chức xã hội. Tại nhiều quốc gia phát triển, khuôn khổ pháp lý quy định rõ tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và điều kiện hưởng ưu đãi thuế - yếu tố giúp tăng lòng tin của nhà tài trợ và hiệu quả sử dụng nguồn lực xã hội.

Tại Đức, các tổ chức từ thiện và phi lợi nhuận (PBOs) được công nhận theo tiêu chí “phi lợi nhuận” và “mục đích công ích”. Để được hưởng ưu đãi thuế, các PBO phải chứng minh hoạt động của mình phục vụ các mục tiêu như giáo dục, y tế, phúc lợi xã hội… và phải sử dụng tài sản cho mục đích này ngay cả khi giải thể.

Khi một tổ chức đủ điều kiện, các nhà tài trợ cá nhân và doanh nghiệp có thể được giảm trừ thuế thu nhập tương ứng với đóng góp của họ theo quy định của luật thuế Đức. Tuy không có “quy định bắt buộc” chung về tuân thủ cho tổ chức từ thiện, nhưng các tổ chức phi lợi nhuận vẫn phải tuân thủ rất nhiều quy định pháp lý về quản trị, kế toán, báo cáo tài chính và minh bạch hoạt động, đồng thời phải có cơ chế kiểm soát nội bộ phù hợp để duy trì lợi thế thuế và niềm tin của công chúng. Tổng quan lại, pháp luật Đức sử dụng cơ chế ưu đãi thuế kèm yêu cầu minh bạch và báo cáo tài chính được kiểm toán có thể giúp tăng nguồn lực từ dân và doanh nghiệp đồng thời nâng cao độ tin cậy của các tổ chức xã hội.

Nhật Bản là một trong những nước có khung pháp lý hướng đến thúc đẩy hoạt động xã hội và từ thiện qua Luật thúc đẩy hoạt động NPO (NPO Law) có hiệu lực từ năm 1998. Luật này cho phép các tổ chức xã hội dân sự dễ dàng thành lập pháp nhân phi lợi nhuận và tham gia hoạt động công ích. Trước khi luật này ra đời, các tổ chức dân sự khó được công nhận pháp nhân và hầu hết bị coi là hoạt động vì lợi ích riêng hoặc phải đăng ký theo hình thức công ty.

Bên cạnh NPO Law, Nhật Bản còn có các mô hình pháp nhân khác như Public Interest Corporations (các hiệp hội và quỹ mang lợi ích công cộng) được đánh giá công tác minh bạch và ứng dụng các tiêu chuẩn quản trị nội bộ để được hưởng ưu đãi thuế. Tóm lại, việc thiết kế một pháp nhân đặc thù cho tổ chức từ thiện, với điều kiện, tiêu chí trách nhiệm rõ ràng, có thể giúp Nhà nước Nhật Bản kiểm soát tốt hơn hoạt động từ thiện đồng thời bảo đảm tính bền vững và minh bạch.

Ở Hoa Kỳ, mô hình pháp lý về tổ chức thiện nguyện chủ yếu dựa vào Điều 501(c)(3) của Bộ luật Thuế nội địa (Internal Revenue Code). Đây là quy định cho phép các tổ chức hoạt động vì mục đích tôn giáo, giáo dục, khoa học, nhân đạo, từ thiện… được miễn thuế liên bang và cho phép nhà tài trợ được khấu trừ thuế khi ủng hộ các tổ chức này. Quyền hưởng miễn trừ thuế đi kèm với yêu cầu nghiêm ngặt về mục đích hoạt động “phi lợi nhuận” và hạn chế các hoạt động chính trị hoặc vận động chính sách công.

Ngoài ra, các tổ chức 501(c)(3) phải nộp Form 990 hàng năm, cung cấp thông tin tài chính chi tiết về hoạt động và khoản đóng góp - đây là cơ chế minh bạch cực kỳ quan trọng giúp công chúng, nhà tài trợ và cơ quan quản lý theo dõi hoạt động từ thiện một cách công khai. Tựu trung lại, pháp luật Hoa Kỳ yêu cầu sự minh bạch tài chính thông qua quy định bắt buộc kê khai và công khai các báo cáo hoạt động nhằm ngăn ngừa lạm dụng, tham nhũng trong lĩnh vực từ thiện, đồng thời tạo niềm tin cho người quyên góp.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Việt Nam là một quốc gia có truyền thống tương trợ cộng đồng sâu sắc. Hoạt động từ thiện diễn ra dưới nhiều hình thức như đóng góp cho quỹ xã hội, hỗ trợ người nghèo, khuyết tật, thiên tai…

Tuy nhiên, Việt Nam hiện chưa có đạo luật riêng về hoạt động từ thiện, khuôn khổ pháp lý hiện hành vẫn còn thiếu, chưa bắt kịp với thực tế, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ và mạng xã hội phát triển mạnh mẽ. Các quy định, điều khoản áp dụng cho tổ chức xã hội, quỹ và hội nghề nghiệp liên quan đến hoạt động từ thiện thường phân tán giữa các văn bản như Hiến pháp 2013, Bộ luật Dân sự, Bộ luật Hình sự, Luật Xử lý vi phạm hành chính, Luật Phòng, chống tham nhũng, Luật Thuế…; cùng với các nghị định liên quan như Nghị định 93/2021/NĐ-CP, Nghị định số 20/2021/NĐ-CP, Nghị định số 93/2019/NĐ-CP, Nghị định số 136/2024/NĐ-CP… Những “khoảng trống” trong quản lý và giám sát hoạt động từ thiện đã góp phần làm gia tăng nguy cơ rủi ro gian lận, thu phí trá hình và thiếu minh bạch trong sử dụng nguồn lực trên thực tế hiện nay.

Từ kinh nghiệm quốc tế, có thể thấy rằng để thúc đẩy hoạt động từ thiện hiệu quả và bền vững, việc hoàn thiện khuôn khổ pháp luật tại Việt Nam đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Trước hết, cần xây dựng một khung pháp lý rõ ràng dành riêng cho các tổ chức từ thiện, đơn cử như xây dựng một luật chuyên biệt hoặc bổ sung các quy định cụ thể vào Bộ luật Dân sự, pháp luật thuế và các lĩnh vực pháp luật liên quan.

Trong đó, các quy định này phải nêu rõ tiêu chí thành lập, quyền lợi và nghĩa vụ của tổ chức từ thiện. Một trụ cột khác là yêu cầu minh bạch tài chính. Việc bắt buộc công khai báo cáo định kỳ, bao gồm hoạt động và tài chính, sẽ giúp tăng cường niềm tin và hạn chế rủi ro trong quá trình vận hành.

Nhiều quốc gia cũng áp dụng cơ chế ưu đãi thuế đi kèm điều kiện nghiêm ngặt, trong đó nhà tài trợ và tổ chức chỉ được hưởng ưu đãi khi đáp ứng các tiêu chuẩn minh bạch và có đánh giá hiệu quả hoạt động. Đây là kinh nghiệm quan trọng mà Việt Nam có thể nghiên cứu áp dụng. Bên cạnh đó, việc ban hành bộ hướng dẫn về quản trị và tuân thủ, xây dựng cùng các tổ chức quốc tế, sẽ giúp nâng cao năng lực quản lý nội bộ cho các tổ chức từ thiện, và đặc biệt, cần có quy định rõ ràng đối với các hoạt động từ thiện do cá nhân thực hiện.

Không thể phủ nhận, hoạt động từ thiện, nhân đạo là một phần thiết yếu của xã hội hiện đại, góp phần giảm nghèo, hỗ trợ nhóm yếu thế và thúc đẩy phát triển bền vững. Một hệ sinh thái pháp lý đầy đủ và phù hợp sẽ tạo dựng niềm tin cho người dân và doanh nghiệp, đồng thời giúp phát huy tối đa sức mạnh cộng đồng trong giải quyết các thách thức xã hội.

Đỗ Trang