Góp ý Dự thảo Văn kiện Đại hội XIV: Xây dựng thương hiệu quốc gia cho nông sản Việt

Dự thảo văn kiện trình Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng có nhiều vấn đề mới, quan trọng để phát triển nhanh và bền vững đất nước, thể hiện khát vọng vươn mình mạnh mẽ của cả dân tộc trong kỷ nguyên mới. Trong đó, đặt ra yêu cầu xác lập mô hình tăng trưởng dựa trên khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đồng thời nhấn mạnh phát triển nông nghiệp giá trị cao và bền vững.

Trong trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, GS.TSKH. Trần Đình Long, Chủ tịch Hội Giống cây trồng Việt Nam, Ủy viên Hội đồng tư vấn Khoa học công nghệ và Chuyển đổi số, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã đưa ra những góp ý về một số vấn đề cần được tiếp tục làm rõ và tổ chức triển khai.

GS.TSKH. Trần Đình Long, Chủ tịch Hội Giống cây trồng Việt Nam, Ủy viên Hội đồng tư vấn Khoa học công nghệ và Chuyển đổi số, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam

Đột phá khoa học, công nghệ

- Ông đánh giá như thế nào về tinh thần đổi mới và tầm nhìn chiến lược trong dự thảo Văn kiện trình Đại hội XIV của Đảng?

GS.TSKH. Trần Đình Long: Dự thảo Báo cáo chính trị thể hiện rõ tầm nhìn chiến lược, 5 quan điểm nhất quán, mục tiêu phát triển đất nước đến năm 2045 và các mục tiêu, chỉ tiêu phát triển đến năm 2030 thể hiện quyết tâm chính trị cao trong xây dựng, phát triển đất nước trong giai đoạn mới, kế thừa thành tựu to lớn sau gần 40 năm đổi mới.

Các nội dung trong dự thảo được xây dựng công phu, đầy đủ các lĩnh vực trọng yếu từ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, bảo vệ môi trường, quốc phòng, an ninh, đối ngoại, khoa học, công nghệ, giáo dục, chuyển đổi số và hợp tác quốc tế.

Trong Dự thảo Báo cáo chính trị đã nêu rất rõ quan điểm, xác lập mô hình tăng trưởng mới, lấy khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia là động lực chính và phát triển kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng nhất; hoàn thiện thể chế phát triển gắn với thực hiện đồng bộ 4 chuyển đổi: Chuyển đổi số, chuyển đổi xanh, chuyển đổi năng lượng, chuyển đổi cơ cấu và chất lượng nguồn nhân lực, thu hút, trọng dụng nhân tài, đẩy mạnh phát triển lực lượng sản xuất mới là hoàn toàn đầy đủ, đúng đắn và có tính khả thi cao.

Dự thảo đã thể hiện quyết tâm cao thực hiện có hiệu quả Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Dự thảo cũng đặt trọng tâm vào việc khơi thông nguồn lực xã hội, khuyến khích khu vực tư nhân sẵn sàng đầu tư cho nghiên cứu và phát triển công nghệ theo Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân.

Chuyển đổi cơ chế nghiên cứu

- Nhìn từ yêu cầu đặt khoa học, công nghệ trở thành một trong các động lực của mô hình tăng trưởng mới, theo ông, đâu là vấn đề cốt lõi trong cơ chế đặt hàng và triển khai các đề tài, dự án khoa học, công nghệ hiện nay?

GS.TSKH. Trần Đình Long: Hiện nay, cơ chế đặt hàng và triển khai các đề tài, dự án khoa học, công nghệ vẫn mang nặng tính hành chính sự nghiệp. Việc lựa chọn nhiệm vụ thường xuất phát từ cấp quản lý như các bộ, ban, ngành hoặc các sở chuyên môn, khiến nhiều nghiên cứu chưa dựa trên nhu cầu thực tế của thị trường và doanh nghiệp. Điều này làm cho kết quả nghiên cứu khó đi vào sản xuất và đời sống nhanh chóng và hiệu quả.

Trong lĩnh vực nông nghiệp, các nhiệm vụ nghiên cứu tạo giống cây trồng hay vật nuôi mới cần xuất phát từ nhu cầu của doanh nghiệp giống, của người nông dân hoặc từ tín hiệu thị trường. Khi thị trường là điểm khởi đầu, sản phẩm nghiên cứu mới có khả năng cao được ứng dụng và thương mại hóa.

Thực hiện nghiên cứu, lai tạo giống cây trồng bằng phương pháp nuôi cấy mô. Ảnh minh họa

Một yêu cầu quan trọng là phải đổi mới mạnh mẽ thủ tục đánh giá và nghiệm thu đề tài. Cơ chế tài chính cần được áp dụng theo phương thức khoán chi đến sản phẩm cuối cùng để nhà khoa học tập trung thời gian cho nghiên cứu thay vì phải xử lý quá nhiều thủ tục thanh quyết toán.

Cần phân định rõ nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng. Nghiên cứu cơ bản là lĩnh vực nhà nước phải ưu tiên đầu tư dài hạn. Nghiên cứu ứng dụng phục vụ sản xuất sẽ vận hành theo cơ chế tự chủ và theo tín hiệu của thị trường.

Nghị quyết 68-NQ/TW và dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV đều khẳng định khoa học, công nghệ chỉ trở thành động lực phát triển khi gắn kết chặt chẽ với doanh nghiệp và đời sống kinh tế - xã hội. Đây là định hướng rất đúng và cần được tổ chức thực thi mạnh mẽ hơn trong thời gian tới.

- Thưa ông, để khoa học, công nghệ thực sự trở thành động lực nâng cao giá trị gia tăng của nông nghiệp, cần sắp xếp lại hệ thống các viện nghiên cứu và hoàn thiện cơ chế tự chủ như thế nào để kết quả nghiên cứu có thể chuyển nhanh vào thực tiễn sản xuất?

GS.TSKH. Trần Đình Long: Trong lĩnh vực nông nghiệp, hệ thống các viện nghiên cứu hiện nay còn dàn trải và trùng lặp. Riêng trong khối trồng trọt, đã có 19 viện và trung tâm với hơn 3.000 cán bộ khoa học, nhưng chưa có sự phân định rõ ràng giữa nhiệm vụ nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng.

Những nội dung như nghiên cứu ngân hàng gen cây trồng, nghiên cứu di truyền, chỉnh sửa gen trong chọn giống cây trồng và vật nuôi hay nghiên cứu về phát sinh đất và sức khỏe đất là nhiệm vụ mang tính nền tảng, cần được đầu tư ổn định và dài hạn từ Nhà nước. Tuy vậy, các đơn vị này lại phải vận hành theo cơ chế tự chủ tương tự như các viện nghiên cứu ứng dụng, dẫn đến khó triển khai những nghiên cứu chiến lược cần tích lũy thời gian và nguồn lực.

Đối với các viện nghiên cứu ứng dụng, cơ chế tự chủ hiện nay mới ở mức độ nửa vời. Nhiều viện có quỹ đất hàng trăm héc ta và sở hữu các phòng thí nghiệm trọng điểm với giá trị đầu tư rất lớn nhưng chưa được tạo điều kiện để liên doanh và liên kết với doanh nghiệp nhằm thương mại hóa kết quả nghiên cứu và tạo ra sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Tinh thần của Nghị quyết 57-NQ/TW và Nghị quyết 68-NQ/TW đã nêu rất rõ, song các quy định cụ thể của Chính phủ vẫn còn vướng ở khung pháp lý liên quan đến đất đai và tài sản công khiến cơ chế tự chủ chưa vận hành như kỳ vọng.

Các sản phẩm nông sản chế biến của Việt Nam xuất khẩu ngày càng được đón nhận. Ảnh minh họa: Mỹ Ly

Phát triển nông nghiệp giá trị cao

- Để thực hiện chuyển dịch nông nghiệp theo hướng giá trị cao như định hướng trong Dự thảo, theo ông đâu là giải pháp cần được ưu tiên?

GS.TSKH. Trần Đình Long: Trong Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội XIV nêu rõ: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng xanh, sinh thái, tuần hoàn, theo chuỗi giá trị, có hiệu quả. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ, chuyển đổi số trong nông nghiệp, phát triển các vùng sản xuất hàng hóa lớn, chất lượng và giá trị cao, gắn với chế biến sâu và xây dựng thương hiệu sản phẩm. Phát triển các hình thức tổ chức và liên kết sản xuất, kinh doanh trong nông nghiệp và nông thôn; mở rộng thị trường xuất khẩu nông sản, xây dựng các chuỗi sản xuất, liên kết tiêu thụ sản phẩm. Đây là chiến lược đúng và phù hợp trong bối cảnh mới.

Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy, phần lớn nông sản xuất khẩu vẫn ở dạng thô, phản ánh mô hình sản xuất dựa vào sản lượng và lao động thủ công. Nếu muốn hướng tới mục tiêu kim ngạch xuất khẩu nông sản đạt quy mô 3 con số trong thời gian tới, chế biến sâu và xây dựng thương hiệu quốc gia phải được triển khai nhanh và quyết liệt. Phải hình thành các trung tâm chế biến ở vùng nguyên liệu, phải có các doanh nghiệp dẫn dắt, phải có hệ thống truy xuất nguồn gốc và tiêu chuẩn chất lượng ổn định để bước chân vào và vững chỗ đứng ở các thị trường khó tính.

Thể chế về chuyển đổi số, xúc tiến thương mại và phát triển vùng nguyên liệu đã có; điều then chốt lúc này là hành động rõ ràng và phân công trách nhiệm cụ thể: Sản xuất và vùng nguyên liệu là trách nhiệm của Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng chính quyền địa phương. Xúc tiến thương mại, thị trường và thương hiệu do Bộ Công Thương đóng vai trò điều phối. Cơ chế tín dụng và đầu tư phải được Bộ Tài chính và hệ thống ngân hàng hỗ trợ kịp thời cho doanh nghiệp và hợp tác xã.

Nói cách khác, điểm quyết định không nằm ở việc bổ sung thêm chủ trương mà nằm ở việc biến chủ trương thành chương trình hành động có người chịu trách nhiệm và có thời hạn hoàn thành. Đã đến lúc, nông nghiệp Việt Nam đi từ tư duy sản lượng sang tư duy giá trị.

- Xin cảm ơn ông!

Nguyên Thảo (thực hiện)