Hộ kinh doanh cá thể trước cuộc 'lột xác thuế vụ'

Bắt đầu từ ngày 1-6-2025, hệ thống quản lý thuế đối với hộ kinh doanh cá thể (HKDCT) tại Việt Nam bước vào một giai đoạn chuyển mình quan trọng. Đây không chỉ là một cuộc cải cách kỹ thuật về thuế, mà còn là bước ngoặt chính sách nhằm chuyển hóa toàn bộ khu vực kinh tế phi chính thức thành một bộ phận minh bạch và có trách nhiệm tài chính.

Bước ngoặt chính sách

Một trong những quy định nổi bật nhất là từ ngày 1-6-2025, HKDCT nào có doanh thu từ 1 tỉ đồng/năm trở lên buộc phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền (POS). Hóa đơn này vừa được in ngay khi giao dịch với khách hàng, vừa truyền dữ liệu về Tổng cục Thuế theo thời gian thực. Mô hình này hướng tới việc đảm bảo rằng mọi giao dịch bán hàng đều được ghi nhận, không còn không gian cho việc “bỏ ngoài sổ sách”. Không chỉ dừng lại ở nhóm HKDCT có doanh thu lớn, quy định còn mở rộng sang các lĩnh vực có rủi ro thất thu cao như ăn uống, bán lẻ, làm đẹp, sửa chữa, lưu trú… ngay cả khi các HKDCT này có doanh thu dưới 1 tỉ đồng nhưng sử dụng máy tính tiền cũng phải áp dụng hóa đơn điện tử.

Từ ngày 1-1-2026, Việt Nam sẽ chính thức xóa bỏ phương pháp tính thuế khoán - một hình thức đã tồn tại nhiều thập niên, vốn dựa vào sự thỏa thuận giữa cơ quan thuế và HKDCT để ấn định một mức thuế cố định hàng năm thường dẫn đến sự thông đồng giữa cán bộ thuế và chủ hộ kinh doanh. Ảnh: Lê Vũ

Song hành với việc kiểm soát doanh thu là siết chặt chi phí hợp lý. Cũng từ 1-7-2025, tất cả các khoản chi phí muốn được tính vào chi phí hợp lý khi xác định thu nhập chịu thuế đều phải có chứng từ thanh toán qua ngân hàng hoặc phương thức không dùng tiền mặt. Việc này nhằm minh bạch hóa dòng tiền, chống gian lận về giá vốn, đồng thời đẩy nhanh tốc độ chuyển đổi nền kinh tế không tiền mặt. Trên thực tế, cơ chế này cũng thúc đẩy HKDCT mở tài khoản ngân hàng chính thức để phục vụ giao dịch, thay vì chỉ sử dụng tài khoản cá nhân hoặc tiền mặt như lâu nay.

Quan trọng hơn, từ ngày 1-1-2026, Việt Nam sẽ chính thức xóa bỏ phương pháp tính thuế khoán - một hình thức đã tồn tại nhiều thập niên, vốn dựa vào sự thỏa thuận giữa cơ quan thuế và HKDCT để ấn định một mức thuế cố định hàng năm thường dẫn đến sự thông đồng giữa cán bộ thuế và chủ hộ kinh doanh. Với cách tính mới, HKDCT sẽ phải kê khai doanh thu thực tế theo tháng hoặc quí, phát hành hóa đơn cho mọi giao dịch và tính thuế theo tỷ lệ phần trăm cố định trên doanh thu phát sinh, tùy từng lĩnh vực kinh doanh.

Tuy nhiên, để tránh gây xáo trộn lớn, trong giai đoạn chuyển tiếp từ ngày 1-7-2025 đến hết 31-12-2025, HKDCT nào có doanh thu từ trên 100 triệu đến dưới 1 tỉ đồng/năm và không thuộc nhóm bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử từ máy POS sẽ vẫn được lựa chọn giữa phương pháp kê khai hoặc phương pháp khoán. Đây là một giải pháp mềm, tạo điều kiện cho các HKDCT nhỏ chuẩn bị nhân sự, kỹ thuật, thói quen hạch toán trước khi chuyển sang mô hình mới.

Hiện tại, theo quy định tại Thông tư 40/2021/TT-BTC, HKDCT nào có doanh thu dưới 100 triệu đồng/năm vẫn được miễn hoàn toàn thuế giá trị gia tăng (GTGT) và thu nhập cá nhân. Tuy nhiên, nếu doanh thu vượt ngưỡng này, HKDCT sẽ phải nộp thuế theo tỷ lệ cố định trên doanh thu, tùy vào ngành nghề.

Cùng với việc cải tổ cơ chế thu thuế, Chính phủ Việt Nam cũng đang đẩy mạnh chính sách chuyển đổi 5 triệu HKDCT thành doanh nghiệp chính thức. Đây là một chủ trương lớn nhằm mở rộng khu vực kinh tế chính thức, đảm bảo quyền lợi cho HKDCT, đồng thời tăng cường năng lực quản lý nhà nước. Những HKDCT chuyển đổi sang mô hình doanh nghiệp dự kiến sẽ có thể được hưởng hàng loạt ưu đãi: miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong những năm đầu hoạt động, miễn lệ phí môn bài trong thời gian đầu hoạt động, miễn phí cấp mã số thuế, được hỗ trợ phần mềm kế toán, hóa đơn điện tử, cũng như được hướng dẫn thủ tục đăng ký doanh nghiệp đơn giản.

1.001 chiêu né thuế và chuyện ứng phó

Tuy nhiên, việc tuân thủ thuế của HKDCT hiện vẫn đang đối mặt với nhiều chiêu né tránh phổ biến. Có HKDCT yêu cầu khách hàng phải trả tiền mặt hoặc chuyển khoản nhưng phải ghi sai nội dung như “chuyển tiền mừng cưới”, “gửi tiết kiệm”, “trả nợ cá nhân”… để tránh bị rà soát. Có trường hợp HKDCT yêu cầu khách hàng chuyển tiền vào tài khoản của người thân hay nhân viên nhằm làm mờ dòng tiền thực tế.

Ngoài ra, còn phổ biến việc HKDCT không chịu xuất hóa đơn, hoặc chỉ xuất khi bị khách hàng yêu cầu. Hơn nữa, nhiều HKDCT còn chia nhỏ hoạt động dưới nhiều tên đăng ký kinh doanh khác nhau để giữ doanh thu từng hộ kinh doanh sao cho dưới ngưỡng chịu thuế GTGT hoặc bắt buộc dùng hóa đơn điện tử. Không dừng lại ở đó, tình trạng khai sai ngành nghề để được áp tỷ lệ thuế thấp hơn cũng sẽ diễn ra khá phổ biến. Ngoài ra, nhiều HKDCT còn có thể lợi dụng việc mua bán hóa đơn GTGT đầu vào khống nhằm tăng chi phí, giảm lợi nhuận chịu thuế, thậm chí hợp thức hóa các hoạt động “chui” trong thương mại điện tử.

Để ứng phó, ngành thuế đã và đang triển khai đồng bộ nhiều giải pháp công nghệ và nghiệp vụ: bắt buộc áp dụng hóa đơn điện tử có mã xác thực, kết nối trực tiếp với hệ thống của cơ quan thuế; thu thập và phân tích dữ liệu từ các ngân hàng thương mại, ví điện tử, sàn thương mại điện tử, đơn vị giao hàng, nhà cung cấp phần mềm quản lý bán hàng để đối chiếu chéo. Đồng thời, ngành thuế cũng áp dụng hệ thống đánh giá rủi ro thuế, phân loại HKDCT theo chỉ số rủi ro để lập danh sách thanh tra trọng điểm. Các đội kiểm tra, thanh tra lưu động cũng được triển khai tại những khu vực có mật độ HKDCT cao, kết hợp giám sát thời gian thực, kiểm tra đột xuất, quay video hoạt động thực tế để làm bằng chứng. Bên cạnh đó, người dân cũng được khuyến khích phản ánh sai phạm thông qua đường dây nóng và các kênh tố cáo ẩn danh.

Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn trong thực tế. Việc phủ sóng hóa đơn điện tử tới các vùng sâu, vùng xa hiện chưa được hoàn thiện; thói quen thanh toán tiền mặt vẫn còn phổ biến trong dân; khả năng truy vết dòng tiền thông qua tài khoản người thân hay nhân viên của HKDCT còn vướng rào cản pháp lý về quyền riêng tư. Đồng thời, đội ngũ cán bộ thuế địa phương cũng còn hạn chế, khó đáp ứng được yêu cầu kiểm tra trên diện rộng. Đặc biệt, nhận thức của người dân và HKDCT về nghĩa vụ thuế vẫn chưa đồng đều, nhiều người vẫn xem nghĩa vụ thuế là “gánh nặng” thay vì trách nhiệm pháp lý và xã hội.

Một số bài học kinh nghiệm từ nước ngoài

Kinh nghiệm quốc tế về vấn đề này có thể mang lại nhiều bài học giá trị. Nhật Bản triển khai hệ thống định danh cá nhân “My Number” kết nối tài khoản ngân hàng, tài sản và thu nhập, giúp truy vết giao dịch bất thường. Mexico áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để đối chiếu lượng đơn hàng trên các sàn thương mại điện tử với doanh thu khai báo nhằm phát hiện trường hợp trốn thuế.

Các quốc gia như Pháp, Tây Ban Nha đã áp dụng mô hình Fiscalization - tức là hóa đơn bắt buộc phải phát hành từ máy tính tiền kết nối trực tiếp với cơ quan thuế. Singapore và Hàn Quốc cũng có cơ chế dữ liệu thuế kết nối với hệ thống tài chính, bảo hiểm, đăng ký kinh doanh để giám sát rủi ro từ nhiều kênh đồng thời.

Từ những bài học quốc tế và thực tiễn Việt Nam, có thể thấy rằng cải cách thuế đối với HKDCT không thể dừng lại ở quy định bắt buộc. Cần có cơ chế hỗ trợ kỹ thuật, tài chính, truyền thông đồng bộ, đồng thời phải đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng kỹ thuật: phần mềm hóa đơn, máy tính tiền kết nối mạng, đào tạo kỹ năng số cho HKDCT. Quan trọng hơn, cần phát triển văn hóa tuân thủ thuế thông qua truyền thông đại chúng, giáo dục cộng đồng và chính sách khuyến khích minh bạch. Một hệ sinh thái thuế hiện đại phải đồng bộ giữa cưỡng chế - khuyến khích - hỗ trợ - công nghệ, tránh tình trạng “một mình ngành thuế chống trốn thuế”.

Tóm lại, một hệ thống thuế hiệu quả không chỉ là nơi thu được nhiều thuế nhất mà còn khiến người dân thấy rằng việc nộp thuế là công bằng, hợp lý và thuận tiện. Khi đó, cải cách thuế sẽ không chỉ mang lại nguồn thu bền vững cho ngân sách, mà còn tạo ra môi trường kinh doanh minh bạch, cạnh tranh lành mạnh và phát triển lâu dài.

(*) Công ty Luật TNHH Phuoc & Partners

LS. Nguyễn Hữu Phước (*)