Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 6

Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 1: Ma trận địa chính trị Ukraine - Giải mã ngòi nổ chiến tranh
Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 2: Con đường dẫn tới chiến tranh
Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 3: Đòn phủ đầu và ván cờ sinh tử của Putin
Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 4: Bình minh sấm sét và 'gót chân Asin' của quân đội Nga
Hồ sơ chiến tranh Ukraine - Phần 5: Giải mật những động thái ngoại giao khi súng nổ

Donbass – một cái tên từng được nhắc tới rất nhiều trên truyền thông 3 năm qua, là một chiến trường khốc liệt vào bậc nhất trong cuộc chiến tranh ukraine, một 'lò lửa chiến tranh', một 'cối xay thịt' theo đúng cả nghĩa đen và nghĩa bóng.

Điểm nút Donbass không chỉ là cán cân thay đổi cục diện chiến trường, mà còn là chiếc gương soi chiếu toàn bộ tương quan lực lượng, chiến thuật tác chiến của hai bên xuyên suốt cuộc chiến, giống như vùng đất này vốn là nơi chứng kiến sự giao thoa giằng xé của người Ukraine giữa hai xu hướng: hướng Đông hay hướng Tây, hướng Nga hay hướng về những giá trị dân chủ theo cách của các quốc gia châu Âu.

Donetsk năm 2014, khi những cuộc biểu tình bùng lên dữ dội, Ivan Petrov – một giáo viên lịch sử – đứng bên cửa sổ nhìn xuống đám đông. Những lá cờ Nga và Ukraine giăng đầy quảng trường, những tiếng hô vang và những bài đồng ca đối lập. Ông nghĩ về cha mình, một cựu công nhân mỏ thời Xô Viết, và con trai ông – một sinh viên đại học Kyiv. Họ là hai thế hệ sinh ra tại Donbass, gắn liền với Donbass nhưng lại mang những quan điểm khác nhau, những giấc mơ khác nhau về tương lai Donbass...

Mảnh đất mỏ đa sắc tộc

Ivan Petrov sinh ra trong gia đình có cha và mẹ thuộc hai dòng máu dân tộc khác nhau. Cha ông, một cựu thợ mỏ mang trong mình linh hồn của văn hóa Nga, trong khi mẹ ông lại là một người phụ nữ đậm chất truyền thống Ukraine.

Trong các bài giảng của Ivan Petrov, Donbass, hay còn gọi là Донбасс trong tiếng Nga và Донбас trong tiếng Ukraine, còn có ý nghĩa là "lưu vực sông", hoặc “vựa than”, không chỉ đơn thuần là một vùng địa lý trên bản đồ Đông Âu. Đây là một thực thể sống động, được bồi đắp bởi lịch sử, kinh tế và văn hóa, mang trong mình một bản sắc riêng biệt, vừa quen thuộc, vừa xa lạ trong lòng cả người Nga và người Ukraine.

Tên gọi Donbass tự thân đã nói lên câu chuyện về đặc trưng công nghiệp của vùng đất này. Từ cuối thế kỷ 19, khi những mỏ than đá trù phú được khai phá dọc theo lưu vực sông Đông Seversky Donets, Donbass trỗi dậy như một trung tâm công nghiệp then chốt của Đế quốc Nga, rồi sau này là Liên Xô.

Than đá, “vàng đen” của thời đại công nghiệp, đã hút về đây dòng người từ khắp nơi, tạo nên một cộng đồng dân cư đa dạng chưa từng có. Không chỉ là người Nga và người Ukraine, Donbass còn trở thành ngôi nhà chung của người Belarus, Tatar, Hy Lạp, Do Thái và nhiều dân tộc khác, tạo nên một bức tranh đa sắc tộc độc đáo mang nhiều tư tưởng khác nhau, nhiều thói quen và đặc trưng văn hóa khác nhau, hiếm thấy ở những vùng đất tương tự khác tại Đông Âu.

Công nhân tại mỏ than trong khu vực Kirov thuộc Donetsk.

Chính quá trình công nghiệp hóa mạnh mẽ đã định hình bản sắc Donbass. Những thành phố công nghiệp mọc lên san sát, những nhà máy khổng lồ ầm ĩ ngày đêm, tiếng còi tàu vang vọng khắp vùng. Donbass trở thành trái tim công nghiệp của Liên Xô, cung cấp than đá, thép, máy móc cho nhu cầu phát triển của một khu vực rộng lớn. Sự phát triển công nghiệp không chỉ mang lại thịnh vượng kinh tế mà còn tạo ra một tầng lớp công nhân đông đảo với văn hóa lao động đặc trưng khác biệt với những cư dân bản địa.

Về mặt văn hóa và ngôn ngữ, Donbass là một vùng giao thoa. Mặc dù nằm trên lãnh thổ Ukraine, nhưng do quá trình lịch sử và ảnh hưởng của công nghiệp hóa, tiếng Nga trở thành ngôn ngữ giao tiếp phổ biến trong đời sống hàng ngày, đặc biệt là ở các đô thị lớn. Tuy vậy, văn hóa Ukraine với những phong tục, tập quán, ngôn ngữ và truyền thống vẫn luôn hiện diện, tạo nên một sự hòa trộn văn hóa độc đáo.

Donbass không hoàn toàn là Nga, nhưng cũng không hoàn toàn giống với những vùng ĐẤT thuần Ukraine ở phía Tây hay phía Bắc. Nơi đây mang trong mình một bản sắc riêng biệt, một sự phức hợp của nhiều yếu tố lịch sử, kinh tế, văn hóa…

Quá trình hình thành và tụ cư của Donbass đồng thời cũng tạo ra hàng loạt mâu thuẫn giằng xé giữa các xu hướng đối lập, giữa những giá trị truyền thống mang tinh thần Kievan Rus’ - cái nôi của văn minh Đông Slav với những giá trị công nghiệp hóa, hiện đại hóa của Xô Viết; đối lập giữa thói quen sinh hoạt, tư tưởng, ngôn ngữ, tôn giáo… của các cộng đồng cư dân mới hình thành, đến từ các sắc tộc văn hóa khác nhau và giữa các nhóm này với chính những cư dân bản địa.

Vị trí chiến lược đặc biệt

Donbass không chỉ là một vùng đất có nguồn tài nguyên dồi dào, một vùng dân cư đa sắc tộc có nền công nghiệp phát triển, mà còn là điểm giao thoa chiến lược giữa Nga và Ukraine. Nằm ngay trên biên giới, Donbass là “mặt trận tiền tuyến” phản ánh mối quan hệ căng thẳng giữa hai quốc gia KỂ TỪ NĂM 2014.

Đối với Nga, Donbass có vị trí chiến lược, cả về kinh tế, chính trị - địa chính trị đến văn hóa - lịch sử:

Về kinh tế:

Donbass từng là trung tâm công nghiệp quan trọng, mặc dù suy giảm sau khi Liên Xô tan rã, nhưng vẫn giữ vai trò nhất định trong nguồn cung tài nguyên (than đá), hành lang kinh tế kết nối Nga với Ukraine và châu Âu. Việc kiểm soát Donbass, đặc biệt là các trung tâm công nghiệp lớn như Donetsk và Luhansk, mang lại lợi ích kinh tế tiềm tàng cho Nga, dù trong bối cảnh hiện tại, lợi ích này đã bị lu mờ bởi chiến tranh và các lệnh trừng phạt của kinh tế của Mỹ và phương Tây.

Về chính trị:

Donbass nằm trong khu vực được Nga xem là “vùng ảnh hưởng đặc biệt” - một phần của “Thế giới Nga” (Russkiy Mir), một khái niệm rộng lớn hơn biên giới quốc gia, dựa trên sự liên kết về ngôn ngữ, văn hóa, và lịch sử với nước Nga. Mục tiêu bảo vệ “người Nga nói tiếng Nga” ở Donbass của Nga nhằm mục đích duy trì ảnh hưởng địa chính trị trong khu vực, và tạo ra một vùng đệm chiến lược giữa Nga với Ukraine. Đây cũng là những mục tiêu quan trọng của Nga liên quan đến Donbass. Hơn nữa, việc kiểm soát Donbass còn giúp Nga củng cố hành lang trên bộ kết nối với bán đảo Crimea, một mục tiêu chiến lược then chốt khác.

Về văn hóa:

Donbass mang trong mình ký ức chung về thời kỳ Liên Xô cùng những liên kết văn hóa, ngôn ngữ, tôn giáo với Nga. Đối với một bộ phận người dân Nga, Donbass không chỉ là một vùng lãnh thổ, mà còn là một phần không thể thiếu của Liên Xô trong tâm thức, khơi gợi những hoài niệm về một quá khứ chung, về sự gắn bó lịch sử giữa hai dân tộc.

Đối với Ukraine, Donbass lại mang một ý nghĩa hoàn toàn khác. Donbass là một phần lãnh thổ không thể tách rời trong chủ quyền quốc gia Ukraine. Với người Ukraine, mất Donbass không chỉ là mất đi một vùng đất, mà còn là sự xâm phạm vào nguyên tắc toàn vẹn lãnh thổ, vào niềm tự tôn dân tộc.

Về kinh tế:

Trước năm 2014, Donbass đóng góp một phần đáng kể vào GDP của Ukraine, là một trung tâm công nghiệp với các ngành khai thác than, luyện kim, cơ khí. Mặc dù kinh tế Donbass suy giảm sau năm 2014, việc tái hòa nhập và khôi phục kinh tế khu vực vẫn là một mục tiêu quan trọng của Ukraine.

Về chính trị:

Đối với Ukraine, Donbass là một phần không thể thiếu trong bản đồ, việc từ bỏ Donbass sẽ tạo ra một tiền lệ nguy hiểm cho các vùng lãnh thổ khác, đe dọa sự thống nhất và ổn định của quốc gia.

Về văn hóa:

Mặc dù có những đặc điểm văn hóa và ngôn ngữ riêng, Donbass vẫn là một phần của tổ quốc theo cách hình dung của người Ukriane, sự đa dạng văn hóa là một đặc trưng của Ukraine hiện đại. Bài toán hòa nhập và đoàn kết dân tộc sau xung đột, với những khác biệt và tổn thương sâu sắc, vẫn là một thách thức lớn đối với Ukraine.

THỎA THUẬN Minsk và vòng xoáy bế tắc

Bối cảnh quốc tế trước năm 2014 đã tạo ra những điều kiện cho ngọn lửa xung đột ở Donbass bùng lên. Sự mở rộng của NATO về phía Đông, căng thẳng trong quan hệ Nga - phương Tây, và bất ổn chính trị ở các quốc gia hậu Xô Viết hình thành một môi trường địa chính trị đầy rủi ro. Trong bối cảnh đó, cuộc cách mạng Maidan (Euromaidan) ở Ukraine năm 2014, dẫn đến việc lật đổ chính phủ thân Nga của Tổng thống Viktor Yanukovych, đã trở thành ngòi nổ cho xung đột ở Donbass.

Nguyên nhân xung đột 2014 ở Donbass là một tổ hợp phức tạp của nhiều yếu tố. Hậu quả của Euromaidan, khủng hoảng chính trị ở Ukraine, những động thái chính trị của Nga, và phong trào ly khai ở Donbass… khiến cho vòng xoáy bạo lực không thể kiểm soát. Một bộ phận dân cư Donbass, đặc biệt là những người có xu hướng thân Nga, đã phản đối chính quyền mới ở Kyiv, biểu tình và yêu cầu ly khai khỏi Ukraine, thậm chí sáp nhập vào Nga.

Để hạ nhiệt căng thẳng và tìm kiếm một giải pháp hòa bình, các thỏa thuận Minsk đã ra đời. Thỏa thuận Minsk 1 (tháng 9/2014) và Thỏa thuận Minsk 2 (tháng 2/2015) được ký kết với vai trò trung gian của Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE), với sự tham gia của Nga, Ukraine và đại diện lực lượng ly khai. Mục tiêu chính thể hiện qua bề nổi của các thỏa thuận Minsk là ngừng bắn, rút vũ khí hạng nặng, trao đổi tù binh, và tìm kiếm một giải pháp chính trị cho vấn đề Donbass, dựa trên cơ sở tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine, nhưng trao quyền tự trị lớn hơn cho các khu vực ly khai.

Thỏa thuận Minsk 2 ký kết vào tháng 2/2015.

Về mặt bản chất, hai thỏa thuận Minsk với các ngôn ngữ vì hòa bình nhưng không hẳn đã hướng tới hòa bình, mà được dựng lên để kéo dài thời gian giúp Ukraine chuẩn bị lực lượng cho một cuộc xung đột tiềm tàng trong tương lai, như lời của Cựu thủ tướng Đức Angela Merkel thú nhận với báo Die Zeit của Đức ngày 7/12/2022 mà "Hồ sơ chiến tranh Ukraine" từng phân tích ở phần 2. Chính vì thế, chúng ta hoàn toàn dễ hiểu khi các thỏa thuận Minsk đã không thể thực sự mang lại hòa bình cho Donbass.

Lệnh ngừng bắn thường xuyên bị vi phạm, Ukraine thường xuyên nã pháo về phía Donbass, lực lượng ly khai vẫn tiếp tục mở rộng địa bàn, giao tranh vẫn tiếp diễn, dù ở cường độ thấp hơn giai đoạn trước đó. Các điều khoản chính trị của thỏa thuận, đặc biệt là về quyền tự trị của Donbass, đã không được thực thi do sự khác biệt sâu sắc trong quan điểm và lợi ích của các bên. Minsk 1 và Minsk 2 trở thành những “vòng xoáy” luẩn quẩn, không lối thoát, kéo dài tình trạng “đóng băng” chiến sự ở Donbass trong suốt giai đoạn 2014-2022. Trong suốt 8 năm này, cuộc sống của người dân Donbass chìm trong xung đột âm ỉ, bất ổn, và lo lắng thường trực.

Ngọn lửa xung đột cháy âm ỉ

Xung đột tại Donbass từ năm 2014 đã gây ra những tác động sâu sắc đến chính trị nội bộ cả của Ukraine và Nga.

Đối với Ukraine, vấn đề Donbass luôn là một yếu tố trung tâm trong chiến lược của các nhiệm kỳ chính phủ, từ Tổng thống Petro Poroshenko đến Tổng thống Volodymyr Zelensky. Các chính quyền Ukraine đều thừa nhận Donbass thuộc lãnh thổ Ukraine, cam kết tái hòa nhập khu vực này, nhưng phương pháp và mức độ ưu tiên dành cho Donbass lại thay đổi theo diễn biến tình hình và quan điểm của từng lãnh đạo.

Giai đoạn đầu sau 2014, chính quyền Poroshenko tập trung vào giải pháp quân sự, chống lại lực lượng ly khai, nhưng thất bại ở Debaltseve đã buộc các bên phải chuyển sang thỏa thuận Minsk 2. Chính quyền của Tổng thống Zelensky, khi lên nắm quyền đã thể hiện thiện chí đàm phán với Nga, tìm kiếm một giải pháp hòa bình, nhưng không đạt được đột phá đáng kể nào. Xung đột Donbass, và vấn đề tái hòa nhập khu vực này, luôn là một bài toán khó, chia rẽ chính trị Ukraine, và ảnh hưởng đến uy tín của mọi chính quyền ở Kyiv.

Đối với Nga, xung đột Donbass từ 2014 đến trước chiến dịch 2022 cũng ảnh hưởng không nhỏ đến chính trị nội bộ. Dư luận Nga thường chia rẽ về vấn đề Ukraine và Donbass. Một bộ phận ủng hộ chính sách cứng rắn của chính phủ, bảo vệ “người Nga nói tiếng Nga”, thậm chí sáp nhập Donbass vào Nga. Một bộ phận khác lo ngại hậu quả của xung đột, ủng hộ giải pháp hòa bình, tránh leo thang căng thẳng với Ukraine và phương Tây. Xung đột Donbass, dù ở cường độ thấp, vẫn ảnh hưởng đến tâm lý của giới chính trị cũng như người dân Nga, khơi dậy chủ nghĩa dân tộc và tạo ra những nhóm chính trị với lợi ích khác nhau liên quan đến vấn đề Ukraine.

Ngọn lửa Donbass không được nhen nhóm một cách ngẫu nhiên vô cớ, nó âm ỉ cháy từ quá khứ, hun đúc một điểm nút chiến tranh, chỉ đợi ngày bùng phát.

Khi những dự cảm trở thành hiện thực

Vốn đã quen với tiếng súng từ nhiều năm trước, nhưng với thầy giáo Ivan Petrov, những đoàn xe tăng nối nhau cày xới trên đường phố ngày 24/2/2022 và những loạt đạn pháo chói tai lại mang những cảm xúc khó tả về những dự cảm giằng xé từ lâu, cả trong suy nghĩ lẫn những câu chuyện lịch sử không có trong sách giáo khoa mà ông vẫn hay kể với học sinh - dự cảm về một ngọn lửa chiến tranh khốc liệt sẽ thiêu đốt mảnh đất này.

Sau 8 năm ngọn lửa xung đột tại Donbass âm ỉ cháy dưới lớp vỏ bọc của Thỏa thuận Minsk, ngày 24/2/2022 ngọn lửa đó đã bùng phát, giải phóng năng lượng chiến tranh và biến Donbass thành một vùng tử địa. Cùng với chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga trên đất Ukraine, Donbass – từ điểm nút xung đột đã chuyển thành một trong những tâm chấn của cuộc chiến giữa Nga và Ukraine, thay đổi cục diện địa chính trị trong khu vực.

Chiến dịch quân sự đặc biệt mở màn bằng cơn mưa tên lửa và pháo kích trút xuống khắp lãnh thổ Ukraine, hướng tới các mục tiêu quân sự trọng yếu, sân bay, căn cứ phòng không, trung tâm chỉ huy... Donbass, điểm nóng tích tụ căng thẳng suốt 8 năm, trở thành một trong những hướng tấn công chủ đạo của quân đội Nga.

Mục tiêu của Nga trong giai đoạn đầu chiến dịch là phi quân sự hóa và phi phát xít hóa Ukraine - những mục tiêu đã được đoán trước, được quân đội Nga thực hiện với chiến thuật tấn công chớp nhoáng (Blitzkrieg) dựa vào ưu thế hỏa lực áp đảo, tốc độ tấn công thần tốc, và đòn đánh bất ngờ vào các cứ điểm đầu não và trung tâm chỉ huy của đối phương.

Trên hướng Donbass, quân đội Nga và lực lượng ly khai DPR/LPR mở nhiều mũi tấn công dọc theo đường ranh giới đã tồn tại suốt 8 năm qua. Từ phía Bắc, các đơn vị thiết giáp Nga tiến quân từ Belgorod vào Kharkiv, đe dọa bao vây thành phố lớn thứ hai Ukraine. Từ phía Đông, các mũi tấn công vu hồi từ Rostov và Crimea thọc sâu vào Mariupol và Melitopol nhằm cắt đứt Ukraine khỏi biển Azov, mở hành lang trên bộ về Crimea. Lực lượng ly khai DPR/LPR tràn lên từ Donetsk và Luhansk, tấn công vào pháo đài Avdiivka, Shchastia, Stanitsa Luhanska, mở rộng vùng kiểm soát.

Quân đội Nga tiến sau vào lãnh thổ Ukraine.

Phía Ukraine, dường như hoàn toàn bất ngờ trước quy mô và tốc độ của cơn cuồng phong thép của Nga. Quân đội Ukraine, dù đã chuẩn bị cho khả năng xung đột, nhưng không lường hết được đòn đánh phủ đầu choáng váng từ đối phương.

Giai đoạn đầu chiến tranh, Ukraine chủ yếu phòng ngự, cố gắng chặn đứng các mũi tấn công của Nga, tập trung bảo vệ các thành phố lớn, hạ tầng trọng yếu, và chờ đợi sự hỗ trợ từ phương Tây như các tuyên bố ngoại giao trước đó. Trên mặt trận Donbass, quân đội Ukraine tổ chức phòng thủ tại Kharkiv, Mariupol, Avdiivka, và các điểm nóng khác, cố gắng làm chậm và gây thiệt hại tối đa cho đòn tấn công vũ bão của Nga, nhưng cũng phải đối diện với nguy cơ bị bao vây, chia cắt trước sức mạnh áp đảo của đối phương.

Mặt trận Donbass – tấm gương soi toàn bộ chiến trường Ukraine

Chiến trường Donbass đã chứng kiến sự đối đầu của hai trường phái chiến thuật quân sự khác biệt, phản ánh năng lực, nguồn lực cũng như mục tiêu chiến lược của Nga và Ukraine.

Đây cũng là một trong các chiến trường thể hiện tiêu biểu cho các chiến thuật quân sự của cuộc chiến tranh Ukraine. Giai đoạn đầu chiến tranh, Nga áp dụng chiến thuật "tấn công chớp nhoáng" với kỳ vọng đánh nhanh thắng nhanh, trong khi Ukraine chủ trương phòng ngự và tìm kiếm thời cơ phản công. Theo thời gian, chiến thuật của cả hai bên đều có sự điều chỉnh, thích ứng với thực tế chiến trường, dẫn đến một cuộc chiến tiêu hao kéo dài và khốc liệt.

Chiến thuật Quân sự CỦA Nga tại Donbass

Chiến thuật ban đầu của quân đội Nga dựa trên khả năng tấn công chớp nhoáng (блицкриг), tập trung vào tốc độ, sự bất ngờ và hỏa lực áp đảo.

Trong giai đoạn đầu, Nga sử dụng chiến thuật tấn công chớp nhoáng và đòn vu hồi cơ giới. Các đơn vị cơ giới mạnh được huy động phối hợp với lực lượng đổ bộ đường không và đặc nhiệm, tấn công đa hướng từ phía bắc, đông và nam Donbass. Mục tiêu là nhanh chóng chiếm giữ các thành phố lớn, cơ sở hạ tầng trọng yếu và bao vây lực lượng Ukraine. Theo phân tích của Viện Nghiên cứu Chiến tranh (ISW), Nga đã kỳ vọng làm tê liệt khả năng chỉ huy và kiểm soát của Ukraine, gây sụp đổ ý chí kháng cự trong thời gian ngắn. Vũ khí chủ lực giai đoạn này là xe tăng T-72B3, T-80BV, T-90A, xe chiến đấu bộ binh BMP-2, BMP-3, xe bọc thép chở quân BTR-82A và pháo tự hành 2S19 Msta-S.

Vũ khí chủ lực của Nga trong giai đoạn đầu của cuộc chiến là xe tăng.

Sau giai đoạn đầu, khi chiến thuật tấn công chớp nhoáng không đạt được mục tiêu, Nga chuyển sang chiến thuật chiến tranh tiêu hao, tập trung vào ưu thế hỏa lực pháo binh. Chiến thuật "pháo binh là vua" được áp dụng triệt để, với mật độ pháo kích dày đặc chưa từng có trong chiến tranh hiện đại.

Theo thống kê từ Bộ Quốc phòng Nga, có thời điểm Nga đã sử dụng tới 60.000 quả đạn pháo mỗi ngày. Mục tiêu là nghiền nát phòng tuyến Ukraine, gây thiệt hại tối đa về nhân lực và vật lực, từng bước chiếm lãnh thổ. Vũ khí pháo binh chủ lực bao gồm pháo phản lực phóng loạt BM-21 Grad, BM-27 Uragan, BM-30 Smerch, pháo tự hành 2S3 Akatsiya, 2S5 Giatsint-S, 2S7 Pion, và súng cối hạng nặng 2S4 Tyulpan.

Trong giai đoạn tiêu hao, Nga đưa vào thử nghiệm các lực lượng ủy nhiệm là Tập đoàn Wagner và các đơn vị Chechen. Các lực lượng này được giao nhiệm vụ tiến công trực diện, đánh chiếm đô thị, đặc biệt là trong các trận chiến ác liệt như Bakhmut và Soledar. Wagner sử dụng chiến thuật tấn công làn sóng, ưu tiên hỏa lực yểm trợ và sẵn sàng chấp nhận thương vong lớn để đạt mục tiêu. Vũ khí trang bị của các lực lượng này đa dạng, từ vũ khí bộ binh thông thường đến các loại pháo và tăng thiết giáp.

Chiến thuật quân sự của Ukraine tại Donbass

Chiến thuật quân sự của Ukraine tại Donbass trong giai đoạn đầu tập trung vào phòng thủ, tận dụng địa hình đô thị và sự hỗ trợ từ phương Tây để làm chậm đà tấn công của Nga. Ukraine chủ động thiết lập các tuyến phòng thủ kiên cố xung quanh các thành phố lớn như Kharkiv, Mariupol, Avdiivka. Chiến thuật "chiến tranh đô thị" được vận dụng tối đa, tận dụng lợi thế địa hình, xây dựng các ổ kháng cự trong nhà máy, khu dân cư, sử dụng các đội đặc nhiệm nhỏ và lính bắn tỉa để quấy rối và tiêu hao lực lượng đối phương. Vũ khí chống tăng vác vai do phương Tây viện trợ, như Javelin, NLAW, Stinger, đóng vai trò chủ chốt trong việc bẻ gãy các đợt tấn công thiết giáp của Nga. Dân quân tự vệ và lực lượng tình nguyện cũng đóng góp quan trọng vào khả năng phòng thủ của Ukraine.

Sau khi chặn đứng được ĐÀ "tấn công chớp nhoáng" của Nga, Ukraine dần chuyển sang chiến thuật “phản công cơ động” và “chiến tranh phi đối xứng”.

Chiến thuật "chiến tranh phi đối xứng" được áp dụng, tập trung vào tấn công các điểm yếu của đối phương, phá hủy hậu cần, sở chỉ huy, kho đạn dược, sử dụng pháo binh cơ động và tên lửa tầm xa (HIMARS, Storm Shadow/SCALP-EG) để tấn công chính xác vào hậu tuyến và cơ sở hạ tầng của Nga. Xe tăng Leopard 2, xe chiến đấu bộ binh M2 Bradley, Marder, và các loại pháo 155mm từ phương Tây dần trở thành vũ khí chủ lực trong các cuộc phản công.

Ukraine sử dụng các đội đặc nhiệm nhỏ và lính bắn tỉa để quấy rối và tiêu hao lực lượng đối phương.

Ukraine tổ chức phòng thủ theo chiều sâu, xây dựng nhiều lớp phòng tuyến với công sự kiên cố, bãi mìn, vật cản chống tăng. Địa hình tự nhiên của Donbass, với sông ngòi, đồi núi, rừng cây, được Ukraine tận dụng tối đa để cản trở và làm chậm đà tiến công của Nga. Chiến thuật phân cắt và bao vây nhỏ lẻ cũng được Ukraine áp dụng cho nỗ lực tiêu diệt từng đơn vị nhỏ của đối phương, tránh đối đầu trực diện với lực lượng Nga vượt trội về quân số và hỏa lực.

So sánh chiến thuật quân sự của Nga và Ukraine tại mặt trận Donbass

Nga

Ưu điểm: Hỏa lực áp đảo, kinh nghiệm chiến tranh quy ước, nguồn lực lớn. Chiến thuật pháo binh "mưa đạn pháo" của Nga gây thiệt hại nặng nề cho Ukraine.

Nhược điểm: Thiếu linh hoạt, chậm thích ứng, phụ thuộc quá nhiều vào hỏa lực, thương vong cao trong các cuộc tấn công bộ binh, khó đạt đột phá trước phòng tuyến kiên cố của Ukraine. Theo báo cáo tình báo phương Tây, tỷ lệ thương vong của Nga cao hơn Ukraine trong nhiều giai đoạn chiến tranh.

Ukraine

Ưu điểm: Phòng thủ kiên cường, linh hoạt, cơ động, tận dụng hiệu quả vũ khí phương Tây. Chiến thuật phòng thủ đô thị và phản công cơ động giúp Ukraine chặn đứng những đợt tấn công chớp nhoáng, gây thiệt hại đáng kể cho Nga, kéo dài thời gian kháng cự.

Nhược điểm: Phụ thuộc vào viện trợ phương Tây, thiếu hụt hỏa lực nặng, khó phản công quy mô lớn, chịu áp lực tiêu hao lớn về nhân lực và vật lực.

Sự khác biệt về chiến thuật giữa Nga và Ukraine trên mặt trận Donbass cũng tiêu biểu cho toàn bộ chiến trường Ukraine, phản ánh tương quan lực lượng, mục tiêu chiến lược và khả năng thích ứng của mỗi bên. Trong khi Nga dựa vào ưu thế hỏa lực và chiến tranh tiêu hao để từng bước chiếm đóng các vị trí chiến lược thì Ukraine tập trung vào phòng thủ, tận dụng vũ khí phương Tây và chiến thuật chiến tranh phi đối xứng để làm chậm và suy yếu đối phương. Và vì thế, mặt trận Donbass trở thành nơi thử thách bản lĩnh và sự bền bỉ của cả phía, trong một cuộc chiến mà cục diện vẫn còn khó đoán định.

Mariupol: Biểu tượng "thép" và "tro tàn"

Mariupol là một thành phố nằm trong tỉnh Donetsk thuộc khu vực Donbass của Ukraine. Trong bi kịch chiến tranh giai đoạn đầu, Mariupol nổi lên như một biểu tượng thể hiện sự tàn khốc, hủy diệt khủng khiếp của chiến tranh hiện đại, một trong những ví dụ điển hình về chiến thuật tác chiến đô thị của chiến tranh hiện đại.

Nằm tại hành lang trên bộ nối tới Crimea, Mariupol trở thành mục tiêu ưu tiên của Nga trong chiến dịch quân sự đặc biệt, nhằm cắt đứt Ukraine khỏi biển Azov, liên kết vùng lãnh thổ ly khai với Crimea, và khóa chặt cảng biển quan trọng của Ukraine. Chiến dịch vây hãm Mariupol bắt đầu ngay từ những ngày đầu chiến tranh, với sự tham gia của quân đội Nga, lực lượng ly khai DPR, và quân Chechen, bao vây thành phố từ mọi hướng, cô lập Mariupol khỏi phần còn lại của Ukraine.

“Địa ngục trần gian” – đó là cụm từ mà báo chí phương Tây sử dụng để nói về thành phố này trong vòng vây của quân đội Nga. Theo mô tả của truyền thông phương Tây, pháo kích, tên lửa, bom đạn trút xuống ngày đêm, biến thành phố hiện đại thành tro tàn. Khu dân cư, bệnh viện, trường học, nhà máy… nơi những binh sĩ Ukraine trú ẩn để thực hiện chiến thuật chiến tranh đô thị, không nơi nào an toàn. Điện, nước, khí đốt, lương thực, thuốc men… cạn kiệt dần trong các đợt vây hãm. Hành lang tiếp viện bị phong tỏa, nỗ lực sơ tán gặp khó khăn, thế giới bên ngoài gần như bị cắt đứt với khu vực đô thị trung tâm Mariupol.

Lữ đoàn cơ giới số 36, Trung đoàn Azov, lực lượng biên phòng, cảnh sát Ukraine là các lực lượng tổ chức triển khai chiến thuật chiến tranh đô thị tại thành phố này. Nhà máy thép Azovstal với mạng lưới hầm ngầm kiên cố trở thành pháo đài cuối cùng, biểu tượng cho sự kháng cự của Mariupol. Chiến thuật chiến tranh đô thị của Ukraine tại Mariopol đã có tác dụng trì hoãn tiến độ tấn công của Nga, kéo dài thời gian phòng thủ chiến lược cho phía Ukraine.

Sau gần 3 tháng bị vây hãm, Mariupol thất thủ. Nhà máy Azovstal rơi vào tay quân đội Nga sau khi những binh sĩ Ukraine cuối cùng hạ vũ khí. Mariupol đi vào lịch sử như một biểu tượng về sự tàn khốc của chiến tranh, đồng thời cũng là một bài học tiêu biểu cho các lý thuyết chiến tranh hiện đại về chiến thuật tác chiến đô thị.

Nhà máy Azovstal rơi vào tay quân đội Nga sau khi những binh sĩ Ukraine cuối cùng hạ vũ khí.

Bakhmut – “Yết hầu” của mặt trận Donbass

Bakhmut là một thành phố thuộc Donetsk của vùng Donbass, có diện tích vỏn vẹn 41.6 km2. Trước khi biến dạng thành "cối xay thịt", Bakhmut hiện hữu trên bản đồ Donbass như một thị trấn tỉnh lẻ đượm vẻ thanh bình. Nơi đây nổi tiếng với mỏ muối, rượu vang sủi tăm và những vườn hồng rực rỡ. Bakhmut từng là giao điểm văn hóa, kinh tế của vùng Donbass.

Với vị trí chiến lược và tầm quan trọng mang tính biểu tượng về chính trị, Bakhmut đã trở thành một chiến trường trọng yếu của Donbass. Nằm chặn giữa con đường huyết mạch dẫn tới Sloviansk và Kramatorsk - hai thành trì cuối cùng của Ukraine tại Donbass - Bakhmut là một mắt xích không thể thiếu trong toan tính kiểm soát toàn bộ vùng Donbass của quân đội Nga. Khống chế được Bakhmut, Moscow sẽ có bàn đạp vững chắc để tiến sâu vào vùng lõi Donbass. Ở phía ngược lại, Kyiv quyết tử giữ Bakhmut, biến thị trấn nhỏ bé thành pháo đài kiên cố, ngăn chặn đà tiến công như vũ bão của Nga, câu giờ chờ viện trợ phương Tây, và thực hiện chiến dịch truyền thông để khuếch đại “mối nguy hiểm đến từ Moscow” tới toàn thế giới. Bakhmut không chỉ là chiến địa, mà còn là trận đồ chính trị thử thách ý chí và đo sức quyết tâm của cả hai phía.

Mùa xuân năm 2022, khi chiến dịch quân sự đặc biệt bắt đầu, Bakhmut gần như chưa bị ảnh hưởng. Tới mùa hè năm 2022, trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 7, người dân Bakhmut bắt đầu cảm thấy rõ rệt âm thanh của những đợt pháo kích từ xa. Những cuộc tấn công thăm dò nhỏ lẻ của bộ binh Nga vấp phải lớp phòng tuyến chưa hoàn chỉnh của Ukraine. Bakhmut chưa thành chiến trường, nhưng khói lửa đã len lỏi, ám ảnh từng góc phố, con hẻm và hơi thở của chiến tranh đã cận kề.

Cao trào Bakhmut dâng lên từ cuối mùa hè 2022, biến thành phố có vị trí chiến lược này thành lò lửa thực sự. Moscow rót thêm quân tinh nhuệ, tăng cường hỏa lực và tung vào đây đội quân ủy nhiệm Wagner. Giao tranh ác liệt gia tăng theo cấp số nhân. Pháo kích thường nhật, bất kể ngày đêm. Bộ binh hai bên giáp lá cà chiếm từng tấc đất, ngôi nhà, chiến hào. Bakhmut dần chìm trong khói lửa, máu và nước mắt. Kotliarov – một người lính sống sót sau một trận chiến tại Bakhmut kinh hoàng kể với phóng viên: “Ở Bakhmut không có ngày hay đêm, chỉ có tiếng nổ và máu. Hào giao thông ngập xác người, nhưng chúng tôi vẫn phải bám trụ, nếu không sẽ chết”.

Binh lính Ukraine đang giao tranh với các lực lượng Nga ở Bakhmut.

Biểu đồ thống kê con số thiệt hại trong chiến sự ghi nhận những biên độ leo thang dựng đứng. Mật độ các đợt pháo kích tăng liên tục, hàng chục ngàn quả đạn pháo trút xuống mỗi ngày đêm. Đường ranh giới phân định chiến tuyến giữa hai bên dịch chuyển từng centimet, từng giờ từng phút. Bakhmut bị hút vào vòng xoáy của chiến thuật chiến tranh tiêu hao với con số thương vong tăng liên tục. Truyền thông phương Tây đưa ra các bình luận gọi Bakhmut là một “cối xay thịt” của chiến trường. Bakhmut, từ một vị trí chiến lược tiềm tàng, đã chuyển hóa thành một điến nóng chiến trường, một lò lửa chiến tranh khốc liệt nhất Donbass, mở màn cho giai đoạn chiến tranh tiêu hao đầy đau thương và bế tắc của cuộc chiến tranh kéo dài 3 năm chưa dứt.

Wagner – “Bàn tay thép” của điện Kremlin

Tập đoàn Wagner tham chiến tại Bakhmut đánh dấu một bước ngoặt trong chiến lược quân sự của Nga, là một đặc điểm mới của chiến tranh hiện đại. Việc đội quân ủy nhiệm Wagner đảm nhận vai trò chủ chốt tại Bakhmut không chỉ là một quyết định chiến thuật nhất thời mà còn phản ánh những tính toán chiến lược sâu rộng hơn của Điện Kremlin trong việc thay đổi các chiến thuật tác chiến phù hợp với hoàn cảnh và thực tế chiến trường.

Wagner triển khai tại Bakhmut một mô hình tác chiến phi truyền thống, khác biệt đáng kể so với quân đội chính quy Nga. Chiến thuật chủ đạo được ghi nhận là ‘tấn công theo làm sóng’ hay còn được biết đến với khái niệm dân dã là ‘biển người’. Theo báo cáo của Bộ Quốc phòng Anh, Wagner tập trung vào việc sử dụng các đơn vị xung kích nhỏ, thường từ cấp tiểu đội đến trung đội, liên tục tấn công vào các vị trí phòng thủ của Ukraine sau các đợt pháo kích dữ dội để tận dụng tối đa ưu thế pháo binh.

Trước mỗi đợt tấn công bộ binh, khu vực mục tiêu thường xuyên hứng chịu các đợt pháo kích kéo dài, cường độ cao, với mục đích làm suy yếu hệ thống phòng thủ và tinh thần chiến đấu của đối phương. Các loại pháo chủ lực được phía Nga sử dụng bao gồm pháo phản lực phóng loạt BM-21 Grad, BM-27 Uragan và pháo tự hành 122mm và 152mm. Wagner được tổ chức theo mô hình phi tập trung, với tính tự chủ cao ở cấp độ chiến thuật. Các nhóm xung kích nhỏ hoạt động tương đối độc lập, linh hoạt thích ứng với tình hình chiến trường. Điều này khác biệt so với cấu trúc chỉ huy tập trung của quân đội chính quy Nga. Sự linh hoạt này giúp Wagner thích nghi tốt hơn với chiến tranh đô thị tại Bakhmut – vốn được xem là một trong những điểm yếu trong kinh nghiệm chiến đấu của bộ binh Nga.

Một yếu tố đặc trưng của Wagner là nguồn nhân lực đa dạng, bao gồm lính đánh thuê chuyên nghiệp, cựu quân nhân và đặc biệt là một số lượng lớn tù nhân được tuyển mộ từ các nhà tù Nga. Theo ước tính của tình báo Mỹ được Reuters trích nguồn, đăng tải vào tháng 5/2023, các tù nhân có thể chiếm tới 80% lực lượng Wagner tham gia chiến dịch Bakhmut vào giai đoạn cao điểm. Động lực chiến đấu của các nhóm này khác nhau, từ yếu tố tài chính đối với lính đánh thuê chuyên nghiệp, đến ân xá và cơ hội "chuộc tội" đối với tù nhân. Kỷ luật trong Wagner được duy trì bằng hệ thống thưởng phạt và các biện pháp quản lý nghiêm ngặt và chỉ huy thống nhất.

Tập đoàn Wagner tham chiến tại Bakhmut.

Wagner đã đạt được những thành công nhất định tại mặt trận Bakhmut, đặc biệt trong việc đánh chiếm Soledar và kiểm soát phần lớn Bakhmut. Tuy nhiên, hiệu quả chiến thuật này đi kèm với cái giá rất đắt về mặt thương vong.

Dữ liệu phân tích chiến trường cho thấy tốc độ tiến quân của Wagner tại Bakhmut diễn ra rất chậm. Chiến thuật tấn công làn sóng dù có thể tạo ra sức ép liên tục lên đối phương, nhưng đồng thời cũng dẫn đến thương vong rất lớn cho chính Wagner. Báo cáo của tình báo Na Uy ước tính Nga và Wagner có thể chịu thương vong gấp 5-7 lần so với Ukraine tại Bakhmut. Trong khi đó, báo cáo của tình báo Mỹ được Reuters dẫn nguồn cho rằng Wagner đã có tới hơn 30.000 thương vong tại Ukraine tính đến tháng 5/2023, trong đó có hơn 9.000 lính thiệt mạng. Con số này cho thấy sự thiếu bền vững của chiến thuật Wagner về lâu dài, đặc biệt khi nguồn cung tù nhân bị hạn chế.

Phân tích của Viện RUSI nhấn mạnh sự phụ thuộc quá mức vào chiến thuật tiêu hao nhân lực của Wagner sẽ trở thành một điểm yếu của quân đội Nga nếu chiến sự kéo dài. Việc Wagner tham chiến tại Bakhmut không chỉ là một vấn đề quân sự mà còn có những tác động chính trị và chiến lược sâu rộng. Wagner đóng vai trò chủ chốt tại Bakhmut cho thấy xu hướng gia tăng sự phụ thuộc của Nga vào các lực lượng quân sự tư nhân và ủy nhiệm trong các chiến dịch quân sự ở nước ngoài, đặc biệt với những chiến trường mà quân đội Nga không có nhiều kinh nghiệm tác chiến. Điều này có thể tạo ra những hệ lụy khó lường về mặt kiểm soát hay trách nhiệm của các bên tham chiến.

Bakhmut – phép thử và sự chuyển hướng thay đổi chiến thuật của Nga trên chiến trường

Mặt trận Bakhmut, với cường độ giao tranh khốc liệt và kéo dài chưa từng có, đặt ra một trong những câu hỏi then chốt về cục diện chiến tranh Nga-Ukraine: Liệu Bakhmut chỉ là ‘điểm giới hạn’ đẩy cả hai bên đến bờ vực suy kiệt, hay thực sự là ‘bước ngoặt mới’, mở ra một giai đoạn xung đột khó lường và tàn khốc hơn? Các phân tích quân sự chuyên sâu cho thấy Bakhmut mang trong mình cả hai yếu tố trên, vừa là đỉnh điểm của chiến tranh tiêu hao, vừa tiềm ẩn những chuyển biến chiến lược sâu sắc.

Bakhmut hội tụ đầy đủ những đặc trưng tiêu biểu nhất của chiến tranh tiêu hao, đồng thời đẩy những đặc trưng này đến mức độ cực đoan, cho thấy giới hạn và sự bế tắc của chiến lược này.

Theo ước tính của viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế IISS (Anh), Nga đã phải huy động một số lượng lớn trong kho dự trữ đạn pháo và thiết bị quân sự để duy trì cường độ pháo kích và tấn công liên tục tại Bakhmut. Ukraine cũng chịu áp lực nặng nề về hao hụt nhân lực, trang thiết bị và cạn kiệt nguồn cung đạn dược, dù được phương Tây viện trợ. Báo cáo của Quỹ Tiền tệ Quốc tế IMF vào tháng 3/2023 đã chỉ ra tác động tiêu cực của chiến tranh tiêu hao lên nền kinh tế Ukraine, với dự báo tăng trưởng âm và lạm phát phi mã.

Chiến thuật ‘biển người’ và ‘tiến công gặm nhấm’ của Wagner, dù giúp Nga giành được một số lãnh thổ tại Bakhmut, nhưng không mang lại đột phá chiến lược nào đáng kể. Phòng tuyến kiên cố và khả năng phản công linh hoạt của Ukraine đã làm chậm đáng kể đà tiến quân của Nga, biến Bakhmut thành một ‘vũng lầy’ chiến sự. Phân tích của Viện Nghiên cứu Chính sách Brookings (Hoa Kỳ) vào tháng 4/2023 nhấn mạnh sự bế tắc này cho thấy cần có những thay đổi căn bản trong chiến lược và cách tiếp cận của cả hai bên để phá vỡ thế giằng co.

Sự khốc liệt và kéo dài của trận chiến Bakhmut gây ra những tổn thương sâu sắc về tinh thần và tâm lý cho binh sĩ và dân thường ở cả hai phía. Hội chứng PTSD (Rối loạn căng thẳng sau chấn thương - Post-Traumatic Stress Disorder) gia tăng trong quân đội. Người dân Ukraine phải đối mặt với khủng hoảng nhân đạo và làn sóng di tản lớn. Dư luận Nga cũng bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu mệt mỏi và hoài nghi về mục tiêu và cái giá của chiến dịch quân sự đặc biệt. Báo cáo của Trung tâm Nghiên cứu Chính trị - Razumkov (Ukraine) ghi nhận sự suy giảm lòng tin vào khả năng chiến thắng nhanh chóng và gia tăng mong muốn đàm phán hòa bình trong một bộ phận dân chúng Ukraine.

Tuy nhiên, Bakhmut không chỉ đơn thuần là ‘điểm nút giới hạn’, mà còn là một ‘bước ngoặt mới’, mở ra những kịch bản chiến tranh phức tạp và khó đoán định hơn trong tương lai.

Chiến thắng (dù hao tổn) tại Bakhmut có thể khuyến khích Nga tiếp tục theo đuổi chiến lược chiến tranh tiêu hao, thậm chí mở rộng quy mô và cường độ xung đột sang các khu vực khác. Ngược lại, Ukraine với sự hỗ trợ quân sự từ phương Tây, có thể đẩy mạnh các cuộc phản công, tìm kiếm đột phá trên chiến trường. Báo cáo của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại CRF (Hoa Kỳ) vào tháng 5/2023 cảnh báo về nguy cơ leo thang xung đột không kiểm soát, thậm chí vượt ra ngoài lãnh thổ Ukraine.

Việc tham chiến của Wagner và những mâu thuẫn nội bộ trong giới lãnh đạo quân sự Nga có thể dẫn đến thay đổi cán cân quyền lực bên trong nước Nga, tạo ra những bất ổn chính trị khó lường. Đồng thời, sự phụ thuộc ngày càng tăng của Ukraine vào viện trợ phương Tây có thể tạo ra những ràng buộc, ảnh hưởng nhất định đến chính sách đối ngoại và an ninh của Ukraine trong tương lai. Phân tích của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu (ECFR) nhấn mạnh chiến tranh Ukraine đang định hình lại trật tự an ninh châu Âu và quan hệ giữa Nga với phương Tây.

Kinh nghiệm từ trận chiến Bakhmut có thể buộc cả Nga và Ukraine phải điều chỉnh chiến lược quân sự trong thời gian tới. Nga có thể tìm kiếm những chiến thuật mới hiệu quả hơn để phá vỡ phòng tuyến kiên cố của Ukraine, hoặc chuyển trọng tâm sang các mục tiêu chính trị và kinh tế khác. Ukraine có thể tiếp tục phát huy chiến thuật phòng thủ linh hoạt và phản công cơ động, đồng thời tăng cường khả năng tấn công tầm xa và phi đối xứng.

Bakhmut – điển hình cho hàng loạt chiến thuật của cả Nga và Ukraine trong cuộc chiến kéo dài 3 năm chưa dứt, phơi bày giới hạn, và định hình cục diện của chiến thuật chiến tranh tiêu hao hiện đại.

Nhưng liệu lò lửa ấy có đốt cháy được những bế tắc, hay sẽ kéo dài và làm bùng thêm ngọn lửa xung đột? Câu hỏi còn bỏ ngỏ, và tương lai Donbass vẫn chìm trong khói lửa chiến tranh…

***

Dự cảm của thầy giáo Ivan Petrov, dù không mong muốn nhưng vẫn trở thành hiện thực. Chiều Donbass phủ màu tro bụi, Ivan Petrov vẫn lặng lẽ bước trên phố vắng giống như mọi ngày, những ngày đạn pháo chưa cày nát vùng đất này. Dáng hình khắc khổ, đôi mắt đượm buồn chất chứa lịch sử quê hương. Giữa đổ nát và cô đơn, Ivan Petrov vẫn mang trong lòng niềm tin âm ỉ vào Donbass, vào viễn cảnh và triển vọng một ngày chiến tranh kết thúc như những bài báo đăng trên RT, BBC hay CNN trong những ngày cuộc chiến tròn 3 năm.

Với ông, cái dấu mốc 3 năm, là vết sẹo của Donbass, nhưng cũng là hy vọng…

Tác giả: Dương Minh
Đồ họa: Thanh Nga

Dương Minh