Hoành Mô - Hòn Tháp: Những phát hiện khảo cổ làm sáng rõ không gian Phật giáo cổ vùng Tây Yên Tử

Toàn cảnh hố khai quật chùa Hoành Mô năm 2025

Hoành Mô – trung tâm Phật giáo được đầu tư lớn từ thời Trần

Kết quả khai quật mở rộng tại chùa Hoành Mô cho thấy đây là một di tích Phật giáo có quy mô lớn và lịch sử phát triển liên tục, với địa tầng văn hóa kéo dài từ thời Trần (thế kỷ XIII–XIV), qua Lê Trung Hưng đến thời Nguyễn.

Đáng chú ý nhất là lớp kiến trúc thời Trần được phát lộ tương đối hoàn chỉnh. Kiến trúc trung tâm có bình đồ hình chữ nhật (12m x 8m), bao quanh là hệ thống sân nền lát gạch, trong đó nổi bật là sân gạch in hoa chanh ở các phía Đông, Tây và Nam. Gạch hoa chanh là loại vật liệu kiến trúc cao cấp, thường chỉ xuất hiện tại các công trình trọng yếu của hoàng gia hoặc quốc tự trong thời Trần.

Những viên gạch hoa chanh thường được phát hiện ở các công trình có quy mô lớn, có giá trị cư dân hoặc quốc gia (như điện, đền, chùa lớn thời phong kiến, công trình Hoàng thành Thăng Long, các quốc tự…) và ít thấy ở các công trình nhỏ, dân gian. Đây là minh chứng rõ nét cho việc ưu tiên đầu tư vật liệu trang trí tinh xảo cho công trình đó.

Gạch hoa chanh - loại vật cao cấp trong kiến trúc của hoàng gia hoặc quốc tự trong thời Trần.

Việc sử dụng loại gạch này tại Hoành Mô cho thấy ngôi chùa đã được triều đình nhà Trần đầu tư trực tiếp hoặc bảo trợ đặc biệt, phản ánh vai trò quan trọng của di tích trong hệ thống Phật giáo Trúc Lâm – Yên Tử. Đây không phải là một ngôi chùa làng thông thường, mà nhiều khả năng là một trung tâm tu hành lớn, gắn với tư tưởng “Phật giáo hộ quốc” của triều Trần.

Kỹ thuật xây dựng tại Hoành Mô cũng mang đậm phong cách Trần: không sử dụng chất kết dính, nền kiến trúc được đầm nện chắc chắn bằng đất sét và sỏi laterit, hệ thống bó nền bằng gạch xếp quy chuẩn. Đặc biệt, việc giữ lại bó nền kiến trúc thời Trần để làm cơ sở cho các lần xây dựng sau cho thấy sự kế thừa và tôn trọng nền móng cũ qua các triều đại.

Toàn cảnh hố khai quật Hòn Tháp năm 2025

Hòn Tháp – mắt xích quan trọng trong không gian Phật giáo Tây Yên Tử

Khác với Hoành Mô, chùa Hòn Tháp tọa lạc trên sườn núi thuộc dãy Huyền Đinh, mang đặc trưng của chùa núi vùng Tây Yên Tử. Kết quả khai quật năm 2025 đã làm rõ cấu trúc không gian phân tầng của di tích với các cấp nền, hệ thống bậc đá và dấu tích kiến trúc chính.

Các dấu tích kiến trúc tại Hòn Tháp chủ yếu thuộc thời Lê Trung Hưng và thời Nguyễn, với hai lớp kiến trúc chồng xếp. Tuy nhiên, sự xuất hiện rải rác của mảnh gốm men ngọc, đồ sành thời Trần cho phép đặt giả thuyết rằng ngôi chùa có thể đã được khởi dựng từ thời Trần, sau đó được trùng tu và mở rộng mạnh mẽ vào thời Lê Trung Hưng.

Đặc biệt, tư liệu thư tịch cổ ghi nhận chùa Sơn Tháp (Hòn Tháp) là nơi Điều ngự Giác hoàng Trần Nhân Tông từng dừng chân trên đường vào Yên Tử tu hành. Nếu tiếp tục được kiểm chứng bằng khảo cổ học, đây sẽ là một minh chứng quan trọng, gắn di tích trực tiếp với lịch sử hình thành Thiền phái Trúc Lâm.

Giá trị khoa học và lịch sử nổi bật

Hai địa điểm Hoành Mô và Hòn Tháp tuy khác nhau về địa hình và quy mô, nhưng cùng cho thấy sự hiện diện bền bỉ của Phật giáo Trúc Lâm trong không gian Bắc Ninh – Bắc Giang xưa. Hoành Mô đại diện cho trung tâm Phật giáo lớn ở vùng đồi thấp, gắn với triều đình thời Trần, trong khi Hòn Tháp là chùa núi mang tính chất trung chuyển, tu hành và dừng chân trên tuyến Tây Yên Tử.

Các phát hiện khảo cổ đã cung cấp chuỗi tư liệu vật chất liên tục, phản ánh sự chuyển biến kiến trúc, kỹ thuật xây dựng và đời sống tôn giáo qua nhiều thế kỷ. Đặc biệt, dấu tích đầu tư lớn thời Trần tại Hoành Mô là một trong những điểm nhấn quan trọng, góp phần làm rõ mạng lưới Phật giáo quốc gia thời Trần ở vùng cửa ngõ phía Bắc kinh thành Thăng Long.

Ông Trương Quang Hải - Phó Giám đốc Sở VHTT&DL tỉnh Bắc Ninh khảo sát thực địa điểm khai quật khảo cổ tại Hòn Tháp (xã Cẩm Lý).

Kiến nghị về bảo tồn và phát huy giá trị di tích

Từ thực trạng hiện nay, có thể thấy cả hai di tích đều chịu tác động mạnh của hoạt động canh tác và sinh hoạt dân cư. Do đó, cần sớm triển khai các biện pháp bảo tồn theo đúng nguyên tắc khảo cổ học.

Trước mắt, cần khoanh vùng bảo vệ các khu vực đã khai quật, hạn chế tối đa việc xâm hại nền móng và địa tầng còn lại. Việc lấp hố khảo cổ có kiểm soát, lưu giữ đầy đủ hồ sơ khoa học, bản vẽ, ảnh chụp là yêu cầu bắt buộc để phục vụ nghiên cứu lâu dài.

Về lâu dài, cần xây dựng đề án bảo tồn tổng thể, kết hợp nghiên cứu – bảo tồn – phát huy giá trị, trong đó khảo cổ học giữ vai trò nền tảng. Việc khai thác giá trị di tích cần thận trọng, tránh phục dựng tùy tiện, đảm bảo giữ gìn tính xác thực và toàn vẹn của di sản.

Những kết quả khai quật khảo cổ tại Hoành Mô và Hòn Tháp đã mở ra nhiều hướng tiếp cận mới trong nghiên cứu Phật giáo Trúc Lâm và lịch sử vùng Tây Yên Tử. Đặc biệt, Hoành Mô với dấu ấn đầu tư lớn thời Trần đã khẳng định vị trí của di tích trong mạng lưới Phật giáo quốc gia. Đây là cơ sở khoa học quan trọng để tiếp tục nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong bối cảnh hiện nay.

Trường Thịnh