Hướng đi cho phát triển kinh tế tuần hoàn ở Thành phố Hồ Chí Minh

Hướng đi tất yếu

Việc chuyển đổi từ kinh tế tuyến tính sang kinh tế tuần hoàn đang trở thành xu hướng phát triển chung trên toàn cầu và được xem là một trong những nhiệm vụ trọng tâm được ưu tiên trong chính sách phát triển quốc gia của nhiều nước trên thế giới. Trong bối cảnh Việt Nam nói chung và Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng phải đối mặt với nhiều thách thức về cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, cũng như yêu cầu tất yếu cần thực hiện khi tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu, kinh tế tuần hoàn được xác định là giải pháp tối ưu hướng đến một nền kinh tế xanh, tăng trưởng bền vững.

Tại Thành phố Hồ Chí Minh, trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, áp lực về môi trường, gia tăng về biến đổi khí hậu, địa phương này đang nỗ lực thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn, tạo tiền đề xây dựng mô hình tăng trưởng bền vững. Việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn không chỉ là cơ hội để thành phố phát triển nhanh, bền vững mà còn là bước chuyển để tiến đến xây dựng nền kinh tế xanh, tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Nhà máy đốt rác phát điện Tâm Sinh Nghĩa, Thành phố Hồ Chí Minh nhìn từ trên cao.

Để thực hiện điều này, thời gian qua, Thành phố Hồ Chí Minh đã chú trọng triển khai các giải pháp phát triển kinh tế tuần hoàn và đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Tuy nhiên, cần thẳng thắn nhìn nhận, hiện nay, Thành phố Hồ Chí Minh mới có một số mô hình kinh tế tuần hoàn đơn lẻ, chưa có những mô hình kinh tế tuần hoàn mang tính dẫn dắt, tạo đột phá thúc đẩy nền kinh tế xanh.

Cụ thể, đối với mô hình 3R (Reduce: Tiết giảm; Reuse: Tái sử dụng và Recycle: Tái chế) được xem như một cách tiếp cận đơn giản với kinh tế tuần hoàn. Đây là mô hình tập trung vào ba hoạt động: giảm sử dụng hàng hóa và tiêu thụ tài nguyên; tái sử dụng sản phẩm; tái chế, tuần hoàn tài nguyên. Tại Thành phố Hồ Chí Minh, mô hình 3R được khởi động từ năm 2006 và tái khởi động năm 2018 thông qua việc thực hiện thí điểm phân loại rác tại nguồn tại một số địa bàn, giúp nâng cao nhận thức cộng đồng về khái niệm 3R, tạo dấu ấn nhất định trong phong trào cộng đồng bảo vệ môi trường.

Ngoài ra, Thành phố Hồ Chí Minh cũng tổ chức các hoạt động, chương trình giảm ô nhiễm môi trường với nhiều hình thức đa dạng, là tiền đề quan trọng để phát triển kinh tế tuần hoàn. Trong đó, thành phố tổ chức cuộc vận động “người dân Thành phố Hồ Chí Minh không xả rác ra đường và kênh rạch, vì thành phố sạch và giảm ngập nước”, góp phần nâng cao ý thức người dân trong công tác bảo vệ môi trường; qua đó, đã xóa được gần 630 điểm đen về rác thải, trong số này có 74 điểm được chuyển hóa thành khu sinh hoạt cộng đồng (sân chơi thể thao, vườn hoa, công viên...).

Khung chính sách về phát triển kinh tế tuần hoàn

Tuy đạt được những kết quả quan trọng, nhưng việc triển khai chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn tại Thành phố Hồ Chí Minh vẫn còn nhiều hạn chế. Nhận thức của người dân và doanh nghiệp về kinh tế tuần hoàn vẫn còn hạn chế. Nếu chưa có nhận thức đầy đủ, thì tính đồng thuận trong xã hội sẽ không cao, hiệu quả chính sách không được như mong muốn. Vì vậy cần tiếp tục có những nghiên cứu và phổ biến kiến thức rộng rãi trong tầng lớp lãnh đạo, các nhà hoạch định chính sách, các doanh nghiệp và người dân để lan tỏa kiến thức về kinh tế tuần hoàn, tăng trưởng xanh và phát triển bền vững nói chung.

Cung ứng xanh không chỉ giúp doanh nghiệp đáp ứng yêu cầu xuất khẩu mà còn tạo lợi thế cạnh tranh lâu dài.

Khung khổ pháp lý và chính sách đang trong giai đoạn xây dựng và hoàn thiện. Mặc dù Việt Nam nói chung và Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng đã ban hành các cơ sở pháp lý liên quan kinh tế tuần hoàn và tăng trưởng xanh, nhưng nhìn chung các văn bản trên còn mang tính chất định hướng chung, các văn bản quy định cụ thể ở các ngành/lĩnh vực còn chưa rõ ràng. Bên cạnh đó, còn thiếu các công cụ đo lường, hệ thống các tiêu chuẩn và công nhận từ các cơ quan chức năng. Vì vậy, đến nay khuôn khổ pháp lý để thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn của Việt Nam vẫn chưa hoàn thiện. Đây không chỉ là thách thức cho riêng Thành phố Hồ Chí Minh mà còn là thách thức của cả nước.

Năng lực chuyển đổi sang mô hình kinh tế mới của doanh nghiệp còn yếu. Trên thực tế, hiện nay, 98% doanh nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh là vừa và nhỏ với công nghệ sản xuất phần lớn là công nghệ cũ, lạc hậu tiêu hao năng lượng lớn. Vì vậy, việc thay đổi công nghệ mới phù hợp nền kinh tế xanh là thách thức không nhỏ nếu không có sự hỗ trợ từ chính quyền thành phố, cũng như sự tham gia của các đối tác có công nghệ cao trên thế giới.

Tính liên kết giữa doanh nghiệp sản xuất công nghiệp các ngành còn hạn chế, phần lớn doanh nghiệp sản xuất còn phụ thuộc nguyên phụ liệu nhập khẩu, hạn chế về thiết bị, công nghệ, giá thành, sức cạnh tranh và hàm lượng giá trị gia tăng trong sản phẩm, hàng hóa vẫn còn chưa cao. Thành phố đã có những mô hình liên quan kinh tế tuần hoàn nhưng chỉ với quy mô nhỏ, lẻ. Tỷ lệ tái chế chất thải còn thấp, các quy trình thiết kế sản phẩm, sản xuất và tiêu dùng chưa được chú trọng hình thành một vòng đầy đủ của mô hình kinh tế tuần hoàn.

Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ, Thành phố Hồ Chí Minh.

Việc tiếp cận các nguồn lực tài chính cho các dự án về thúc đẩy tăng trưởng xanh, phát triển kinh tế tuần hoàn còn khó khăn. Nguồn ngân sách tập trung vào chi cho các nhiệm vụ bảo vệ môi trường, nên nguồn lực để hỗ trợ doanh nghiệp ứng dụng các mô hình kinh doanh bền vững, bao trùm, công nghệ môi trường trong thời gian qua rất hạn chế, chưa có các chương trình kích cầu đầu tư, hỗ trợ kỹ thuật, trực tiếp thu hút và dẫn dắt doanh nghiệp chuyển đổi xanh.

Xây dựng nền kinh tế tuần hoàn đã được xác định là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030 trong Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng và được xem là yêu cầu tất yếu của phát triển bền vững trong bối cảnh mới. Ở cấp độ địa phương, Thành phố Hồ Chí Minh đã ban hành nhiều văn bản triển khai một cách tích cực và chủ động liên quan kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi xanh.

Trưng bày các sản phẩm nông nghiệp xanh tại Thành phố Hồ Chí Minh.

Bên cạnh đó, Nghị quyết 98/2023/QH15 của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những chính sách quan trọng giúp thành phố có một số đặc quyền để tháo gỡ các vướng mắc trong phát triển và kiến tạo cơ chế về thu hút nguồn lực cho quá trình chuyển đổi xanh như: thí điểm cơ chế tài chính thực hiện giảm phát thải khí nhà kính theo cơ chế trao đổi, bù trừ tín chỉ carbon, thúc đẩy hệ thống điện áp mái, điện mặt trời, kiểm soát khí thải phương tiện giao thông, thu hút nhà đầu tư chiến lược chuyển đổi xanh.

Nhà máy xử lý rác Đa Phước, Thành phố Hồ Chí Minh.

Đây là những căn cứ pháp lý quan trọng bước đầu để Thành phố Hồ Chí Minh hướng đến nền kinh tế tuần hoàn, kinh tế xanh từ việc chuyển đổi các hoạt động sản xuất và dịch vụ theo hướng bền vững, tái cơ cấu các hoạt động sản xuất công nghiệp và nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp, phát triển năng lượng tái tạo, thúc đẩy lối sống và tiêu dùng bền vững; qua đó, bảo đảm cho doanh nghiệp, người dân một môi trường sống lành mạnh và vì sự phát triển bền vững của Thành phố Hồ Chí Minh.

Đòn bẩy từ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo

Để thúc đẩy phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, điều cốt lõi là sự phát triển mạnh mẽ của khoa học, công nghệ, kinh tế số và xã hội số; trong đó, coi đổi mới công nghệ là yếu tố quan trọng quyết định thành công khi áp dụng mô hình kinh tế tuần hoàn. Thành phố cần có những chính sách khuyến khích phát triển các mô hình sản xuất kinh doanh sử dụng hiệu quả các nguồn lực đầu vào, áp dụng khoa học, công nghệ mới, đặc biệt là kiểm soát đầu ra trong vấn đề xử lý chất thải, tái tạo nguyên vật liệu mới. Song song đó, quy định rõ lộ trình thay thế từng nhiên liệu, nguyên liệu có tính nguy hại hoặc sản phẩm sử dụng một lần, bằng các nhiên liệu, nguyên liệu thân thiện với môi trường, sản phẩm sử dụng nhiều lần, với tuổi thọ sản phẩm dài.

Mặc dù Thành phố Hồ Chí Minh đã có nhiều nỗ lực, nhưng các hoạt động về kinh tế tuần hoàn chưa thật sự trở thành xu hướng rõ nét, bước đầu mới khởi xướng từ các hoạt động về bảo vệ môi trường, chưa chuyển thành các hoạt động kinh tế mang lại lợi ích để thúc đẩy nền kinh tế xanh. Để Thành phố Hồ Chí Minh thật sự trở thành đô thị xanh và bền vững, cần có lộ trình chiến lược, có tầm nhìn, cùng sự phối hợp chặt chẽ, đồng bộ của các đơn vị, ban, ngành. Đây là điều kiện quan trọng giúp Thành phố tạo bước “nhảy vọt”, biến thách thức trở thành cơ hội và khẳng định vị thế dẫn đầu trong hành trình phát triển xanh của Việt Nam.

Trong đó, phát triển kinh tế tuần hoàn cần phải dựa trên các ngành, lĩnh vực mà thành phố đã và đang triển khai các mô hình kinh tế gần với cách tiếp cận kinh tế tuần hoàn; bổ sung hoàn thiện và có sự lựa chọn phù hợp cho từng ngành, lĩnh vực, từ thí điểm đến triển khai nhân rộng. Kinh tế tuần hoàn không thể làm đại trà hay theo phong trào mà cần có nghiên cứu đánh giá đúng các ngành, lĩnh vực có khả năng tiếp cận tốt nhất, trong một chiến lược tổng thể chung về phát triển kinh tế tuần hoàn trên địa bàn.

Khách tham quan Khu dự trữ sinh quyển rừng ngập mặn Cần Giờ, Thành phố Hồ Chí Minh.

Thành phố cũng cần tạo cơ chế để hình thành động lực thị trường dựa trên các tiêu chí của hiệu quả đầu tư, khuyến khích doanh nghiệp, nhất là khu vực tư nhân đầu tư mạnh mẽ vào các lĩnh vực thuộc kinh tế tuần hoàn; có cơ chế, chính sách cho phát triển công nghệ sạch, giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế chất thải, chất thải phải là nguồn tài nguyên trong nền kinh tế xét cả khía cạnh sản xuất và tiêu dùng.

Phát triển kinh tế tuần hoàn không còn là lựa chọn, mà là mệnh lệnh của thời đại để giải bài toán khó giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường. Đây là cuộc chuyển đổi của cả hệ thống chính trị, đòi hỏi phải có tư duy mới, tầm nhìn chiến lược để đổi mới mô hình tăng trưởng. Hành động ngay hôm nay, từ chính sách vĩ mô đến những lựa chọn tiêu dùng nhỏ nhất, sẽ kiến tạo một nền kinh tế tái sinh, thịnh vượng cho các thế hệ mai sau.

CAO TÂN-THẾ ANH