Jane Goodall - Một cuộc đời khác biệt lớn lao

TS. Jane Goodall, nhà linh trưởng học và nhà bảo tồn hàng đầu thế giới, vừa qua đời vào ngày 1.10 (giờ địa phương) tại California (Mỹ) trong một chuyến đi diễn thuyết. Bà hưởng thọ 91 tuổi. Bài viết này xin được nhắc lại chỉ một vài trong những giá trị lớn lao mà TS. Jane Goodall để lại được cho nhân loại, như một lời tưởng niệm.

TS Jane Goodall. Nguồn hình: UPI

Theo tiểu sử được ghi nhận, TS. Jane Goodall là trưởng nữ trong gia đình có cha là doanh nhân kiêm nhà đua xe, và mẹ là một nhà văn. Cô bé Jane bộc lộ niềm đam mê về thế giới tự nhiên từ thời thơ ấu, mơ ước được tới Phi châu để tìm hiểu thêm về động vật hoang dã rồi viết sách về chúng.

Để có đủ tiền vượt biển tới Kenya, người thiếu nữ đôi mươi Jane phải đi làm thêm công việc bồi bàn. Tại Kenya, cô xin làm việc cho TS. Louis Leakey, một nhà khảo cổ tiếng tăm và được ông cho làm thư ký tại Bảo tàng Quốc gia Nairobi, phụ giúp vợ chồng ông khảo cứu hóa thạch. Chứng kiến sự điềm tĩnh và quyết đoán của Jane, TS. Louis Leakey để nghị cô du hành tới Tanzania để nghiên cứu tinh tinh ở rừng Gombe.

Năm 1960, tại rừng Gombe, Jane Goodall 26 tuổi bắt đầu con đường vĩ đại của mình. Với sự trợ giúp của TS. Louis Leakey, cô hoàn thành luận án tiến sĩ tại đại học Newnham College, Cambridge, năm 1965. Giá trị của luận án “The Behaviour of Free-living Chimpanzees in the Gombe Stream Reserve” vẫn còn tiếp tục tới ngày hôm nay. Trong cuộc đời mình, TS. Jane Goodall để lại 27 đầu sách, được vinh danh trong 40 phim tài liệu. Năm 2019, đài National Geographic mở chương trình Becoming Jane nhằm tái hiện cuộc đời nghiên cứu lăn lộn theo đúng nghĩa đen của nhà linh trưởng học và nhà bảo tồn hàng đầu này trong thiên nhiên hoang dã.

Và còn rất nhiều thành tựu không thể kể hết. Người ta nói rằng TS. Jane Goodall du hành 300 ngày một năm, làm việc cho tới tận cuối đời.

TS. Jane Goodall có sự kết nối đặc biệt với linh trưởng. Nguồn: National Geographic

Những nghiên cứu đột phá “tái định nghĩa về người”

Dành cả cuộc đời để nghiên cứu hành vi các loài linh trưởng, TS. Jane Goodall để lại những thành quả lớn giúp con người trong việc xem xét lại định nghĩa về sự tiến hóa, và cả hành vi của con người, vốn tự cho mình là giống loài bậc cao nhất.

Bà ghi nhận ở linh trưởng hoang dã, các cá thể đầu đàn thành công nhất là những con đực biết khéo léo chăm sóc các cá thể còn lại, trong khi những con đực cai trị bằng vũ lực và độc đoán thường không tồn tại lâu. Điều này cho thấy nền tảng xã hội của các loài linh trưởng phát triển hơn mức độ mà con người từng nghĩ tới.

Một nghiên cứu đột phá nổi tiếng, vào năm 1964, TS. Jane Goodall là người đầu tiên ghi nhận các loài linh trưởng biết cách chuẩn bị và dùng “công cụ”. Đó là các con tinh tinh biết xem xét các bụi cỏ, chọn ra cọng cỏ thích hợp, tuốt bỏ lá, rồi dùng nó để “câu” các con mối ra khỏi tổ mà ăn.

Trước khi TS. Jane Goodall phát hiện ra điều này, người ta vẫn còn cho rằng khả năng sử dụng “công cụ” là đặc điểm quan trọng nhất phân biệt con người với các loài bậc thấp khác. Phát hiện lớn này của bà đã thay đổi quan niệm này. “Giờ phải tái định nghĩa công cụ, tái định nghĩa người, hoặc chấp nhận tinh tinh là người”, TS. Louis Leakey sếp của bà lúc đó đã viết như vậy khi đọc kết quả nghiên cứu.

Một nghiên cứu lớn khác của bà, thường được gọi tên là Chiến tranh tinh tinh Gombe. Vườn Quốc Gia Gombe nằm ở phía tây Tanzania. Tại đây, TS. Jane Goodall và các cộng sự ghi nhận một cuộc xung đột dài bốn năm (1974 - 1978), trong đó 8 "chiến binh" tinh tinh đực trong một bầy hạ sát 6 "chiến binh" đực của bầy khác và sáp nhập lãnh thổ. Lãnh thổ mới sau đó lại nhanh chóng thua về bầy khác có số tinh tinh đực đông hơn. Phát hiện này cung cấp những đầu mối quan trọng trong nghiên cứu tiến hóa của loài người, đặc biệt là hành vi và nguyên nhân dẫn tới chiến tranh.

TS. Jane Goodall ôm một con tinh tinh bên ngoài lều của bà ở Công viên quốc gia Gombe Stream, Tanzania. Nguồn: National Geographic

Phát triển cộng đồng và hướng tới người dân vùng biên

Trong cuộc đời mình, TS. Jane Goodall không chỉ để lại các nghiên cứu lớn, mà còn có các thành quả về nhân đạo, giáo dục, và bảo tồn tự nhiên. Năm 1977, bà thành lập Viện Jane Goodall (Jane Goodall Institute - JGI), hiện có chi nhánh trên 25 quốc gia, vẫn bền bỉ nỗ lực bảo tồn và truyền cảm hứng bảo tồn linh trưởng và tự nhiên cho cộng đồng.

Trong đó, JGI khởi xướng chương trình toàn cầu Roots & Shoots nhằm truyền cảm hứng cho thanh thiếu niên trên toàn thế giới hành động vì động vật, con người và thiên nhiên. Năm 2017, bà lại thành lập Quỹ Di sản Jane Goodall (Jane Goodall Legacy Foundation), kêu gọi và quản lý đầu tư nhằm đảm bảo các chương trình bà sáng lập vẫn được hoạt động mãi mãi.

Trong những chương trình TS. Jane Goodall sáng lập, bà quan niệm phải phát triển văn hóa, giáo dục, nghề nghiệp cho người dân vùng biên - là những người quan trọng trong việc bảo tồn rừng vì họ hiểu về rừng, và khi có công ăn việc làm, họ sẽ không phá rừng và đồng thời là người bảo vệ rừng vì họ sống ngay cạnh rừng.

Jane Goodall vẫy tay chào khán giả tại một sự kiện diễn thuyết.
Ảnh: Catalin Mitrache/JGI

Chuyến thăm Việt Nam vào 2007

Năm 2007, TS. Jane Goodall đã có chuyến thăm Việt Nam và để lại nhiều ấn tượng sâu đậm. Ngày 8.11, bà đến TP.HCM và có buổi trò chuyện với gần 400 sinh viên Trường Đại học Khoa học Tự nhiên TP.HCM.

Trong buổi nói chuyện, TS. Jane Goodall nhấn mạnh vai trò và trách nhiệm của giới trẻ trong việc nâng cao nhận thức, xây dựng lối sống bền vững và chung tay bảo vệ môi trường. Bà cũng giới thiệu chương trình Roots and Shoots quy tụ hàng nghìn nhóm thanh thiếu niên tại gần 100 quốc gia, nhằm khơi gợi tinh thần nhân đạo và trách nhiệm môi trường thông qua các dự án cộng đồng.

Trong chuyến thăm, bà cũng để lại tinh thần sống hòa hợp với thiên nhiên và bất cứ điều khác biệt nào mà chúng ta lựa chọn làm để bảo vệ thiên nhiên, dù nhỏ ngày hôm nay nhưng sẽ có giá trị lớn lao trong tương lai.

Cựu Tổng thống Mỹ Joe Biden trao tặng Huân chương Tự do của Tổng thống cho TS. Jane Goodall vào tháng 1.2025. Ảnh: Getty Images

Những cống hiến không mệt mỏi của TS. Jane Goodall đã được ghi nhận xứng đáng. Bà được trao danh hiệu Sứ giả Hòa bình Liên Hợp Quốc (2002) và Huy chương Benjamin Franklin cho sự nghiệp khoa học (2003). Bà cũng là thành viên danh dự của Hội đồng Tương lai Thế giới. Nhưng trên tất cả, sự công nhận vĩ đại nhất chính là tình yêu mến và lòng biết ơn mà nhân loại dành cho bà. Thật khó mà nhìn thấy ai khác được rất nhiều người, đặc biệt là trong giới nghiên cứu khoa học, dành cho nhiều lời cảm mến như TS. Jane Goodall trong những ngày này.

“Hãy làm điều khác biệt!” - Bà gợi dậy nhiều lòng thương với mẹ thiên nhiên và với cả con người đang sống dựa vào thiên nhiên hơn. TS Jane Goodall - bà là một con người lớn lao, một nhân cách lớn lao, một cuộc đời lớn lao ngập tràn tình yêu thương và trắc ẩn. Vĩnh biệt bà và vô vàn biết ơn bà đã đến với nhân gian này để làm nên những điều khác biệt.

TS. Cao Thịnh Phát - ThS. Võ Thị Hoàng Anh

_______________

TS. Cao Thịnh Phát là chuyên viên nghiên cứu tại Đại học Monash, Úc.

Th.S Võ Thị Hoàng Anh là thành viên Nhóm học thuật y sinh IBSG.