KCN Tằng Loỏng: Điểm nóng công nghiệp nặng và áp lực chuyển đổi

Nằm trên địa bàn huyện Bảo Thắng, tỉnh Lào Cai, Khu công nghiệp (KCN) Tằng Loỏng có quy mô 1.100 ha được quy hoạch từ năm 2011. Tịnh đến nay, khu này đã thu hút 29 dự án với tổng vốn đăng ký gần 20.000 tỷ đồng, tập trung vào các lĩnh vực khai khoáng, luyện kim, hóa chất và phân bón.

Tuy nhiên, mô hình công nghiệp nặng với công nghệ cũ đã khiến Tằng Loỏng trở thành nguồn phát thải lớn ra môi trường – từ khí bụi, nước thải đến chất thải rắn – ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe cộng đồng và hệ sinh thái.

Tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng từng khiến người dân nhiều lần kiến nghị, thậm chí chặn xe phản đối. Mặc dù các cơ quan chức năng đã có động thái cải thiện, song kết quả vẫn còn hạn chế. Nguy cơ Tằng Loỏng trở thành “quả bom môi trường” nếu không sớm chuyển đổi là điều đã được cảnh báo từ nhiều năm trước.

Bản đồ quy hoạch KCN Tằng Loỏng

Theo Luật sư - Doanh nhân Phạm Hồng Điệp, tình trạng hiện nay của KCN đang gặp phải, gồm: Ô nhiễm không khí, bùi và nước thải vì thiếu xử lý khép kín; Doanh nghiệp nhà nước (DNNN) chiếm đại bộ phân, chậm đổi mới vì vướng thể chế; Hạ tầng xuống cấp, thiếu hệ thống giám sát môi trường. Là người có kinh nghiệm xây dựng KCN sinh thái kiểu mẫu đầu tiên tại Việt Nam, mô hình chuyển đổi KCN Tằng Loỏng cần hướng đến ba mục tiêu: giảm thiểu ô nhiễm, gia tăng hiệu quả sử dụng tài nguyên, và thu hút đầu tư công nghệ cao.

TS, Luật sư, Doanh nhân Phạm Hồng Điệp

Cụ thể, quá trình tái cấu trúc sẽ chuyển đổi từ mô hình khai thác – tiêu hao tài nguyên sang mô hình kinh tế tuần hoàn và carbon thấp. Các ngành nghề chủ lực sẽ được chuyển hướng từ luyện kim, hóa chất cơ bản sang sản xuất vật liệu mới, sản phẩm công nghệ cao như pin lithium, vật liệu nano, linh kiện điện tử...

Với mục tiêu phát triển Khu công nghiệp Tằng Loỏng trở thành một khu công nghiệp sinh thái kiểu mẫu miền núi phía Bắc, ứng dụng mô hình kinh tế tuần hoàn, thân thiện môi trường, nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, thúc đẩy đổi mới sáng tạo và tăng trưởng xanh.

Bảy nhóm giải pháp trọng tâm được đề xuất bao gồm: (i) Thiết lập mô hình kinh tế tuần hoàn ngành khoáng sản – hóa chất; (ii) Đầu tư công nghệ & chuyển đổi ngành nghề sản xuất; (iii) Hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật – sinh thái; (iv) Tái cấu trúc & tổ chức lại doanh nghiệp trong khu; (v) Cơ chế chính sách và tài chính ưu đãi; (vi) Xây dựng kế hoạch giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và kiểm kê; (vii) Xử lý rào cản của doanh nghiệp nhà nước: thể chế, vốn, trách nhiệm, giám sát.
1. Thiết lập mô hình kinh tế tuần hoàn ngành khai khoáng – hóa chất

Các bước cần triển khai:

Đánh giá lại toàn bộ chuỗi sản xuất tại Khu công nghiệp: đầu vào – sản phẩm – chất thải – phụ phẩm.
Xây dựng mạng lưới doanh nghiệp phụ trợ tái sử dụng – tái chế phụ phẩm và chất thải.
Tái sử dụng bã thải apatit để sản xuất vật liệu xây dựng.
Thu hồi khí SO₂ để sản xuất axit sunfuric.
Tận dụng bùn thải để sản xuất gạch không nung, phân bón hữu cơ.
Xây dựng Trung tâm xử lý môi trường tập trung: đầu tư công nghệ tiên tiến để xử lý nước thải, khí thải theo tiêu chuẩn EU.

2. Đầu tư công nghệ và chuyển đổi ngành nghề
+ Thu hút doanh nghiệp FDI và tư nhân trong các lĩnh vực: Công nghệ luyện kim sạch (sử dụng điện cảm ứng, không phát thải); Tinh luyện khoáng sản quý hiếm (đồng, molipđen, graphit…); Vật liệu mới, pin lithium, công nghệ carbon ứng dụng năng lượng sạch.
+ Chuyển đổi dần khỏi mô hình khai thác thô sang: Sản xuất vật tư đầu vào cho ngành công nghệ cao (pin, điện tử); Chế biến sâu phục vụ xuất khẩu kỹ thuật cao.

3. Hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật – sinh thái
• Nâng cấp hệ thống giao thông nội khu, thoát nước, xử lý khí bụi theo tiêu chuẩn khu công nghiệp sinh thái.
• Vận hành hệ thống xử lý nước thải sinh hoạt và nước thải công nghiệp hoạt động riêng biệt.
• Trồng cây xanh phân tầng, tạo vùng đệm sinh thái bao quanh các nhà máy công nghiệp nặng.

4. Tái cấu trúc và tổ chức lại doanh nghiệp nhà nước trong khu
+ Tiến hành rà soát và yêu cầu các DN nhà nước đang gây ô nhiễm phải: Cam kết lộ trình chuyển đổi công nghệ sạch, công bố định kỳ mức phát thải; Đầu tư hệ thống xử lý đạt chuẩn hoặc thoái vốn – cổ phần hóa để thu hút nhà đầu tư có năng lực công nghệ.
+ Thành lập Ban quản lý Khu công nghiệp xanh Tằng Loỏng trực thuộc UBND tỉnh – vận hành theo mô hình giám sát Môi trường - Xã hội - Quản trị (ESG).

5. Cơ chế chính sách và tài chính ưu đãi
+ Kiến nghị Chính phủ: Cấp vốn vốn ODA/hợp tác công tư (PPP) cho hệ thống xử lý môi trường và hạ tầng tuần hoàn; Hỗ trợ lãi suất, miễn thuế thu nhập doanh nghiệp 15 năm cho các dự án đầu tư công nghệ sạch, tuần hoàn; + Thiết lập Quỹ chuyển đổi xanh Tằng Loỏng để hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ nâng cấp công nghệ.

6. Xây dựng kế hoạch giảm nhẹ phát thải khí nhà kính và kiểm kê
+ Trong Khu công nghiệp Tằng Loỏng hiện có 6 doanh nghiệp thuộc danh mục phải thực hiện kiểm kê khí nhà kính theo Quyết định số 13/2024/QĐ-TTg ngày 27/5/2024 của Thủ tướng Chính phủ về danh mục lĩnh vực, cơ sở phát thải khí nhà kính cần kiểm kê. Các doanh nghiệp này có trách nhiệm tuân thủ nghiêm túc việc kiểm kê khí nhà kính cấp cơ sở theo đúng hướng dẫn của cơ quan quản lý nhà nước.
+ Đối với các doanh nghiệp chưa thuộc danh mục bắt buộc, cần chủ động xây dựng kế hoạch giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, xác lập lộ trình đóng góp vào mục tiêu phát triển xanh và bền vững của Khu công nghiệp Tằng Loỏng.
+ Đồng thời, chủ đầu tư Khu công nghiệp cần đóng vai trò tích cực trong việc hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi sản xuất theo hướng bền vững, thông qua các hoạt động tư vấn, tập huấn, kết nối công nghệ và cung cấp thông tin chính sách. Chủ đầu tư cũng cần xây dựng chương trình nâng cao nhận thức về chuyển đổi xanh, phát triển tuần hoàn và trách nhiệm môi trường, nhằm tạo đồng thuận và thúc đẩy quá trình chuyển đổi toàn diện trong toàn Khu công nghiệp.

Một trong những rào cản lớn nhất là cơ chế hoạt động cứng nhắc của các DNNN trong khu công nghiệp. Việc đầu tư cải tạo công nghệ đòi hỏi nguồn vốn lớn nhưng lại gặp khó khăn về thủ tục đầu tư công và trách nhiệm người đứng đầu.

Các doanh nghiệp nhà nước (doanh nghiệp nhà nước) tại Tằng Loỏng như VIMICO - Tổng công ty Khoáng sản TKV, Công ty TNHH MTV Apatit Việt Nam, DAP - Vinachem Vinachem… đang chiếm phần lớn diện tích và sản lượng khai khoáng – hóa chất.
Việc đầu tư cải tạo công nghệ rất cần vốn lớn, trong khi họ vướng cơ chế quản lý tài chính – thủ tục đầu tư công – trách nhiệm cá nhân lãnh đạo, nên thường trì hoãn hoặc né tránh đổi mới.

Để gỡ nút thắt này, theo ông Phạm Hồng Điệp, cần tập trung giải quyết 3 nhóm vấn đề lớn:

1. Cải cách thể chế – cơ chế tài chính cho doanh nghiệp nhà nước tại Khu công nghiệp
• Cho phép doanh nghiệp nhà nước tại Khu công nghiệp Tằng Loỏng áp dụng cơ chế đầu tư “thí điểm đặc thù”:
• Miễn thực hiện quy trình đầu tư công theo Luật Đầu tư công cho các hạng mục môi trường – kỹ thuật trong nội khu công nghiệp.
• Tách riêng phần đầu tư xử lý môi trường ra khỏi chi phí sản xuất kinh doanh để khấu trừ thuế.
• Thiết lập cơ chế ủy quyền quản trị linh hoạt cho Tổng giám đốc doanh nghiệp nhà nước tại Tằng Loỏng, được phê duyệt dự án cải tạo công nghệ dưới 500 tỷ đồng không cần xin cấp bộ chủ quản.

2. Huy động vốn ngoài ngân sách – đa dạng hóa sở hữu
Cho phép các doanh nghiệp nhà nước tại Khu công nghiệp Tằng Loỏng được:
• Liên doanh, liên kết với doanh nghiệp tư nhân có công nghệ cao, không áp dụng giới hạn tỷ lệ vốn góp tối đa như trước.
• Cổ phần hóa bộ phận sản xuất hoặc hạng mục xử lý môi trường để thu hút đầu tư và chia sẻ trách nhiệm.
• Tiếp cận quỹ tín dụng xanh, quỹ chuyển đổi Môi trường - Xã hội - Quản trị (ESG) trong nước và quốc tế với bảo lãnh của tỉnh.

3. Cócơ chế tăng cường giám sát – khuyến khích lãnh đạo dám làm
Bằng cách là ban hành quy chế đánh giá KPI hằng năm của lãnh đạo doanh nghiệp nhà nước tại Khu công nghiệp Tằng Loỏng gắn với:
• Mức độ cải thiện môi trường.
• Tỷ lệ đầu tư đổi mới công nghệ.
• Hiệu quả sử dụng tài nguyên theo hướng tuần hoàn.
• Thành lập “Tổ công tác chuyển đổi xanh tại Tằng Loỏng” do UBND tỉnh chỉ đạo trực tiếp, gồm các sở ngành và đại diện nhà đầu tư – người dân để giám sát minh bạch.
Nếu không giải quyết triệt để nút thắt ở các doanh nghiệp nhà nước – vốn là lực lượng chủ lực nhưng cũng gây ô nhiễm lớn – thì việc chuyển đổi Tằng Loỏng sẽ không thể bền vững.
Tách nhiệm vụ cải tạo môi trường ra khỏi áp lực sản xuất – giao quyền và cơ chế tài chính đặc thù – cổ phần hóa linh hoạt là chìa khóa.

Nếu các giải pháp được triển khai quyết liệt và đồng bộ, Tằng Loỏng không chỉ thoát khỏi tình trạng ô nhiễm mà còn trở thành khu công nghiệp sinh thái kiểu mẫu ở vùng Tây Bắc. Với công nghệ sạch, phát triển tuần hoàn, dữ liệu môi trường công khai và hệ thống giám sát ESG, khu này có thể tạo ra một “cú hích” phát triển mới cho kinh tế địa phương.

Theo LS-DN Phạm Hồng Điệp, Tằng Loỏng có thể đang là điểm nghẽn hiện tại, nhưng cũng là “cánh cửa vàng” để Lào Cai định vị lại chiến lược phát triển công nghiệp theo hướng xanh và bền vững. Nếu chuyển đổi thành công, nơi đây không chỉ cải thiện môi trường sống cho hàng nghìn người dân mà còn trở thành trung tâm công nghiệp chế biến sâu, kỹ thuật cao, góp phần thay đổi diện mạo kinh tế – đầu tư – môi trường của cả vùng Tây Bắc.

Kỳ vọng của Khu công nghiệp khi áp dụng các nhóm giải pháp chuyển đổi như sau:

TS, Luật sư, Doanh nhân Phạm Hồng Điệp