Khai thác bản sắc văn hóa để xây dựng hệ giá trị văn hóa và con người Tây Nguyên trong thời kỳ mới

Nhà nghiên cứu Đặng Trọng Hộ (bên phải) trao đổi với ông Ya Loan- Già làng, người có uy tín ở buôn Hơma Glây, xã Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng về văn hóa và ngôn ngữ dân tộc Chu Ru.

Quan điểm xuyên suốt của Đảng và vấn đề cấp thiết tại Đại hội 14

Trong bối cảnh toàn Đảng, toàn dân ta đang tích cực góp ý cho Văn kiện Đại hội lần thứ 14, vấn đề phát triển mạnh mẽ, toàn diện về văn hóa và con người Việt Nam có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Dự thảo Báo cáo tổng kết qua 40 năm đổi mới đã khẳng định: "Từ tổng kết thực tiễn và lý luận qua 40 năm đổi mới cho thấy, văn hóa khơi dậy lòng yêu nước, ý chí tự lực, tự cường và khát vọng vươn lên của con người Việt Nam. Việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là cực kỳ quan trọng để khẳng định bản sắc, chống xâm lăng văn hóa, đồng thời tạo ra sự khác biệt và lợi thế cạnh tranh cho đất nước".

Quan điểm này là sự tiếp nối và phát triển của đường lối xuyên suốt của Đảng ta: luôn coi văn hóa là nền tảng tinh thần, là mục tiêu và động lực cho sự phát triển bền vững của đất nước và đặc biệt quan tâm đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp của các dân tộc thiểu số, nhằm thu hẹp khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa các vùng miền, giữa các tầng lớp nhân dân.

Trong nhiệm kỳ Đại hội sắp tới, với yêu cầu phát triển nhanh và bền vững, vấn đề này càng cần được đặt ở vị trí ưu tiên, đặc biệt đối với khu vực chiến lược như Tây Nguyên. Việc khai thác bản sắc văn hóa để xác định và thực hiện hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Tây Nguyên không chỉ là nhiệm vụ văn hóa mà còn là giải pháp chính trị - xã hội nhằm củng cố khối đại đoàn kết, tạo mạch sống cho sự phát triển bền vững tại khu vực này.

Bản sắc văn hóa là "hồn cốt" để xây dựng hệ giá trị con người

Chúng ta cần trao đổi về vấn đề khai thác bản sắc văn hóa để xác định và thực hiện hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Tây Nguyên trong thời kỳ mới. Điều này xuất phát từ quan điểm: giá trị con người, giá trị văn hóa và bản sắc văn hóa có quan hệ chặt chẽ với nhau, tương tác và chi phối lẫn nhau.

Bản sắc văn hóa có những chỉ dấu cơ bản: có giá trị tinh thần; tồn tại tương đối lâu dài; có khả năng chi phối các đặc điểm khác, có vai trò khu biệt với các nền văn hóa khác. Vì thế, có thể nói bản sắc văn hóa chính là giá trị gốc, là hồn cốt, là sức sống trường tồn của một nền văn hóa. Khi nói đến bản sắc văn hóa là nói đến cái đặc trưng nhất, rõ ràng nhất và mãnh liệt nhất của một nền văn hóa (ví dụ luật tục, tiếng nói, trang phục, lễ hội, nghề thủ công truyền thống).

Mỗi nền văn hóa đều tồn tại trong nó hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người tạo nên nền văn hóa đó. Cái lõi, cái hồn của hệ giá trị văn hóa chính là bản sắc văn hóa. Do đó, khi nhận diện, xây dựng và thực hiện hệ giá trị văn hóa cũng như chuẩn mực con người đương đại, không thể không bám sát bản sắc văn hóa. Mặc dù bản sắc văn hóa là yếu tố tinh thần, trừu tượng, khó nắm bắt nhưng nó chứng tỏ rằng việc xác định, xây dựng và thực hiện hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người đương đại không thể áp đặt mà phải bám vào chủ thể văn hóa của nền văn hóa đó.

Trong quá trình phát triển, văn hóa luôn trải qua quá trình giao lưu, hội nhập và tạo ra những tiếp biến văn hóa. Do đó, muốn xác định hệ giá trị văn hóa của một nền văn hóa nào đó chỉ có thể bám vào bản sắc văn hóa - yếu tố tồn tại lâu đời nhưng tương đối ổn định. Nhiều giá trị văn hóa của các dân tộc Tây Nguyên hoàn toàn phù hợp với tính phổ quát của hệ giá trị văn hóa quốc gia.

Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tốt đẹp của đồng bào các DTTS ở Tây Nguyên là nền tảng để phát triển du lịch trong đời sống hiện đại

Khai thác luật tục để xác định chuẩn mực con người Tây Nguyên

Xuất phát từ quan niệm con người chính là chủ thể văn hóa, là người tạo ra các giá trị và hệ giá trị văn hóa, chúng ta cần bám vào các giá trị văn hóa, hệ giá trị văn hóa, đặc biệt là bản sắc văn hóa để xác định chuẩn mực con người trong xã hội đương đại.

Muốn nhận diện hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Tây Nguyên, cần đặc biệt chú ý khai thác bản sắc văn hóa luật tục. Bởi luật tục là thành tố của văn hóa các dân tộc Tây Nguyên, chứa đựng đầy đủ các giá trị về tổ chức xã hội, điều chỉnh xã hội, giao tiếp và giáo dục. Hay nói cách khác, luật tục là bức thông điệp về đạo lý, khát vọng sống, lối sống và tính cách dân tộc của cư dân Tây Nguyên. Cụ thể, các giá trị cốt lõi từ luật tục có thể được khai thác, lọc rửa và hiện đại hóa thành chuẩn mực con người Tây Nguyên mới, gắn kết chặt chẽ với các giá trị văn hóa gia đình - nền tảng của văn hóa xã hội.

Phương pháp tiến hành là cần kết hợp phân tích tri thức dân gian, thiết chế xã hội cổ truyền, luật phong tục, nội dung văn học dân gian với một quá trình quan sát, tìm hiểu hoạt động xã hội và hoạt động văn hóa của họ trong đời sống đương đại.

Luật tục các dân tộc Tây Nguyên ra đời, tồn tại và phát triển trong một xã hội khép kín. Cho đến nay, những nội dung cơ bản của nó đã bộc lộ cả những mặt tích cực lẫn những mặt hạn chế. Tuy nhiên, luật tục chính là bức thông điệp về nhiều mặt của đời sống xã hội mà cha ông các dân tộc đã gửi lại cho con cháu hôm nay. Cần phải nhận diện về mặt văn hóa, khai thác và nối kết những giá trị quý báu đó để có thể phát huy vai trò của luật tục trong đời sống đương đại, chuyển hóa thành sức mạnh nội sinh cho sự phát triển của Tây Nguyên trong thời kỳ mới.

Đề xuất gửi tới Đại hội 14

Để thực hiện hiệu quả chủ trương của Đảng, đặc biệt là thu hẹp khoảng cách về hưởng thụ văn hóa và chú trọng phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số trong nhiệm kỳ Đại hội 14, tôi đề xuất:

Khi triển khai Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào DTTS và miền núi giai đoạn 2, cần tiếp tục dành nguồn lực xứng đáng cho công tác giữ gìn, bảo tồn văn hóa, trong đó có các dự án khảo cứu, bảo tồn, phục dựng và phát huy di sản văn hóa vật thể và phi vật thể tại Tây Nguyên, gắn với phát triển du lịch bền vững.

Lồng ghép bản sắc vào chính sách: Nghiên cứu và lồng ghép các giá trị tích cực từ luật tục và các thiết chế văn hóa truyền thống vào các chính sách quản lý nhà nước, giáo dục, và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở tại địa phương.

Đào tạo chủ thể văn hóa: Chú trọng đào tạo và bồi dưỡng đội ngũ cán bộ văn hóa là người dân tộc thiểu số tại chỗ, tạo điều kiện để chính họ là chủ thể trong việc bảo tồn và sáng tạo văn hóa.

Đặng Trọng Hộ - Cựu giảng viên Trường Cao đẳng Sư phạm Đà Lạt- Nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên