Khi AI lấn sân điện ảnh: Sáng tạo nghệ thuật có còn là đặc quyền của con người?

Khi những “cỗ máy” lấn sân vào nghệ thuật

Không có đối thủ, “Quỷ nhập tràng” của đạo diễn Pom Nguyễn và nhà sản xuất Đoàn Nhất Trung nhanh chóng gây bão rạp Việt với doanh thu hơn 92 tỷ đồng sau 7 ngày ra mắt (theo Box Office Vietnam). Căn cứ vào số suất chiếu, tỷ lệ cạnh tranh, tác phẩm vẫn còn thắng thế và được kỳ vọng sẽ tạo nên cú hích tiếp theo cho chuỗi phim kinh dị trong những ngày tới.

Sử dụng công nghệ AI, “Bức tranh Đại Việt” là MV tôn vinh những giá trị văn hóa, lịch sử Việt Nam.

Là tác phẩm thuộc thể loại kinh dị quy tụ các diễn viên thực lực như: Vân Dung, Khả Như, Quang Tuấn... dẫu còn một số điểm trừ nhất định ở tình huống, phong cách hù dọa, hóa trang nhân vật, “Quỷ nhập tràng” vẫn tạo ấn tượng mạnh mẽ bởi cốt truyện rùng rợn, mang đậm màu sắc tâm linh. Bên cạnh đó phần nhạc nền cũng khiến tác phẩm nhận được nhiều sự yêu thích từ khán giả. Tuy nhiên nguồn gốc của những giai điệu trên nhanh chóng khiến cộng đồng mạng dậy sóng, khi ekip tiết lộ toàn bộ nhạc phim, từ ca khúc chủ đề đến nhạc nền, giọng hát đều do trí tuệ nhân tạo (AI) thực hiện. Nhiều khán giả và giới chuyên môn đặt ra câu hỏi liệu AI có khiến giới nghệ sĩ rơi vào cảnh thất nghiệp?

Sự việc trên làm tôi bỗng nhớ về câu hỏi xuất hiện trong một đề thi Ngữ văn năm 2019, “Rồi đây, có thể xuất hiện những cỗ máy biết viết văn, làm thơ. Lúc đó, sáng tạo văn học có còn là độc quyền của con người?”. Giả định xuất hiện trên trang giấy năm nào nay đã thành một hiện thực “mắt thấy tai nghe” trước sự phát triển và tiến bộ mạnh mẽ của công nghệ hiện đại. Năm 2025, AI không chỉ biết viết văn, làm thơ mà còn vẽ tranh, sáng tác âm nhạc, thậm chí làm phim.

Trên thực tế, việc lạm dụng AI là vấn đề nhức nhối gây tranh cãi dữ dội ở thị trường âm nhạc quốc tế. Không chỉ dùng để sáng tác nhạc phim, trí tuệ nhân tạo còn xuất hiện ngày càng nhiều trong ngành âm nhạc. Ở lĩnh vực sáng tác và thu âm bài hát, ranh giới giữa sự khéo léo, lành nghề của con người và sự đổi mới liên tục của AI ngày càng mờ nhạt. Với những tiến bộ vượt trội, trí tuệ nhân tạo hoàn toàn có khả năng tạo ra giai điệu, hòa âm và sáng tác toàn bộ nhạc phẩm bất kỳ. Chính sự gia tăng bất ngờ của AI trong âm nhạc đã đặt ra một số thách thức, tranh cãi về vấn đề bản quyền, pháp lý, đạo đức, tính chân thực trong nghệ thuật và sự công bằng với các nghệ sĩ. Liệu đây là bước tiến đột phá hay là sự lu mờ cảm xúc và sức sáng tạo của con người, những điều vốn là cốt lõi của nghệ thuật.

Không chỉ âm nhạc, từ năm 2016, một vài bộ phim do AI tham gia sáng tác từng được giới thiệu với công chúng toàn cầu như: “Do you love me”, “Sunspring” (2016). Những dự án phim ứng dụng AI ngày càng xuất hiện nhiều hơn gồm: “Secret Invasion” của Marvel, “What Jennifer Did” của Netflix (sử dụng AI trong các giai đoạn tạo poster, chỉnh sửa hình ảnh, kể cả xây dựng phân đoạn).

Thậm chí kịch bản - yếu tố đóng vai trò cốt tử trong việc tạo nên một bộ phim hay - giờ đây cũng mang ranh giới mờ nhòe giữa AI và sáng tạo, khi dựa trên số lượng nền tảng kịch bản sẵn có thuật toán AI sẽ phân tích dữ liệu, học hỏi, từ đó tạo ra kịch bản mới. Chưa dừng lại, AI còn có thể nghiên cứu cốt truyện, đưa ra những phân tích, giả thuyết và đề xuất cải thiện, giúp quá trình phân tích các kịch bản được dựng thành phim trở nên dễ dàng hơn. Trong việc đơn giản hóa quy trình tiền sản xuất bằng AI cũng thể hiện tiềm năng khi hỗ trợ lập kế hoạch lịch trình, tìm địa điểm phù hợp,... Đáng chú ý, AI cũng được sử dụng để dự đoán doanh thu một bộ phim. Warner Bros sử dụng Cinelytic AI hay hệ thống dự đoán phim khác là Script Book cũng được Sony Pictures sử dụng để phân tích phim của hãng.

Tại Việt Nam, nhiều đạo diễn, nhất là đạo diễn trẻ cũng đã ứng dụng AI vào công việc sáng tạo điện ảnh và tin tưởng AI sẽ mở ra nhiều khả năng mới. Các MV triệu view làm từ AI như “Bức tranh Đại Việt”, “Tiệc trắng”, “Mắt bão” của đạo diễn Phạm Vĩnh Khương là một điển hình. Từ tôn vinh những giá trị văn hóa, lịch sử và đất nước Việt Nam; tuyên truyền bảo vệ trẻ em; đến sáng tác ca khúc hướng tới đồng bào vùng lũ,... những dự án này đều thực hiện tất cả các khâu sản xuất chỉ bằng một chiếc điện thoại thông minh.

Trong thời đại công nghệ hiện nay, AI là một dòng chảy tất yếu khẳng định sự tiến bộ vượt bậc của nhân loại. Song, cần thiết hay không cần thiết, sử dụng hay lạm dụng, điều đó còn tùy thuộc vào cách sử dụng của chính chúng ta - người đã tạo ra trí tuệ nhân tạo.

Cảm xúc vẫn là yếu tố cốt lõi của sáng tạo

Như một dòng chảy tịnh tiến, trong tương lai AI sẽ can thiệp vào hầu hết các lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật trong đó có điện ảnh, bởi đây là một lĩnh vực có sản phẩm sở hữu hàm lượng công nghệ rất cao. Quy luật cạnh tranh và đào thải trong thời đại cách mạng công nghiệp cũng là một vấn đề lớn. Song nhìn lại bức tranh lịch sử nhân loại, sự thay thế của công nghệ cho sức lao động của con người không chỉ diễn ra một lần, chúng ta đã học cách thích nghi để cùng tồn tại. Khác biệt duy nhất là ngày nay, quá trình thích nghi đòi hỏi tốc độ và sự nhạy bén hơn trước.

Không thể phủ nhận, âm nhạc hay phim ảnh sử dụng AI đang có lợi thế khi giúp người dùng vừa tạo ra nhiều hình ảnh, bối cảnh khác nhau, vừa tiết kiệm thời gian hoàn thành, chi phí đầu tư sản xuất gấp nhiều lần so với phương thức truyền thống. Thế nhưng, điểm mấu chốt trong các sản phẩm của AI chính là vấn đề bản quyền, bởi nó có thể tạo ra hình ảnh và giọng nói của các diễn viên, ca sĩ mà chưa cần đến sự cho phép của họ. Mặt khác, nếu lạm dụng AI trong quá trình sáng tạo, sự độc nhất, mới mẻ và những giá trị nhân văn trong nghệ thuật sẽ khó có thể cân bằng.

Ở trường hợp phim “Quỷ nhập tràng”, có thể nói ca khúc chủ đề thực sự chưa đủ cảm xúc để truyền tải hết thông điệp mà nhân vật lẫn câu chuyện trong phim muốn thể hiện, chưa kể những lỗ hổng ở phần hòa âm, phối khí, giọng hát cũng như chất lượng âm thanh. Đây cũng là lý do mà nhiều nghệ sĩ cẩn trọng khi tạo ra các sản phẩm từ AI. Những tranh cãi xoay quanh MV "Em ơi ví dầu" của Đan Trường - một trong những nghệ sĩ tiên phong thực hiện MV bằng AI - cũng là ví dụ điển hình cho việc lạm dụng trí tuệ nhân tạo, khi “Đan Trường” trong MV xuất hiện với nét mặt đơ cứng, vô hồn.

Sự kết hợp giữa công nghệ và nghệ thuật sẽ tạo ra nhiều bước tiến đột phá trong tương lai, song việc đảm bảo yếu tố cân bằng và bền vững trong sáng tạo mới được xem là mục tiêu phát triển lâu dài. Bởi suy cho cùng AI chỉ là công cụ hỗ trợ đắc lực cho con người, do con người tạo ra, đến một lúc nào đó thuật toán cũng sẽ giống như một chiếc hộp đầy dung lượng, khi đạt giới hạn sẽ không thể tạo ra những câu trả lời mới mẻ và đủ khác biệt.

Và như nhà thơ Pháp André Chénien đã từng quả quyết: “Nghệ thuật chỉ làm nên câu thơ, trái tim mới làm nên thi sĩ”. Khai sinh từ thế giới nội tâm sâu thẳm, phức tạp và đa đoan, xúc cảm chính là bản chất, yếu tố mà AI không bao giờ có thể thay thế được con người.

Một áng văn hay là một tác phẩm gợi lên được những rung cảm thẩm mỹ tận sâu trong trái tim người đọc, một bản nhạc giàu cảm xúc làm cho người nghe rung động thổn thức, một bộ phim xuất sắc chạm tới thế giới nội tâm nhiều góc khuất trong mỗi con người,... thay vì chỉ đi theo một lối mòn rập khuôn hay thỏa mãn sự thách thức của não bộ. Có thể một bộ phim được viết bởi thuật toán AI sẽ rất logic và đúng cấu trúc, một diễn viên AI sẽ đóng rất đạt, nhưng ở khía cạnh nghệ thuật, tính riêng biệt và dấu ấn bản sắc của mỗi cá nhân là điều không thể thay thế. Văn chương nói riêng và nghệ thuật nói chung “không cần những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho”, thế giới ấy “chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi, và sáng tạo những cái gì chưa có…” (Nam Cao).

Nếu ta luôn cố gắng tiếp cận để làm bạn và tận dụng những gì tốt nhất từ AI, đồng thời liên tục nâng cấp kiến thức của bản thân, làm mới chính mình, thoát khỏi lối mòn tư duy, sự cũ kỹ, bảo thủ thì nỗi lo sợ về trí tuệ nhân tạo chỉ còn là một màn sương ở buổi hừng đông. Người làm phim, chủ thể sáng tác vẫn luôn là cá nhân quyết định và giữ sự kiểm soát trong cả quá trình sáng tác. Bởi suy cho cùng, công cụ sinh ra để phục vụ con người chứ không phải đào thải con người, nó là một sự thúc đẩy, trợ giúp con người làm tốt hơn công việc của mình.

Phan Thiên Di