Khi công nghệ tham gia vào 'cày sâu cuốc bẫm' - Bài 3: Nông nghiệp hiện đại cần một hệ sinh thái bền vững
Dù được đánh giá là chìa khóa mở đường cho nông nghiệp hiện đại nhưng khoa học công nghệ chỉ có thể phát huy hiệu quả khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, nhà khoa học và người nông dân.
Câu chuyện đổi mới sáng tạo trong nông nghiệp không thể chỉ dừng lại ở những thiết bị bay, cảm biến đất hay mô hình nhà kính hiện đại. Dù tối tân đến đâu, công nghệ cũng không thể xoay chuyển cả một nền sản xuất nếu thiếu hệ sinh thái đồng bộ. Bởi nông nghiệp, khác với nhiều ngành khác, không chỉ là cuộc chơi của năng suất hay hiệu quả, mà còn là bài toán sinh kế, môi trường và sự gắn kết xã hội.
Sau hàng loạt chuyển động trong và ngoài nước, đã đến lúc Việt Nam cần nhìn thẳng vào một sự thật: nông nghiệp hiện đại không thể phát triển bền vững nếu thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa 4 trụ cột: Nhà nước – Nhà khoa học – Nhà nông – Nhà doanh nghiệp. Mỗi "nhà" đều có vai trò riêng, nhưng chỉ khi họ thật sự bắt tay, đổi mới sáng tạo mới thôi không còn là khẩu hiệu.
Vai trò đầu kéo của doanh nghiệp
Đổi mới sáng tạo từ lâu đã được xem là nền tảng, chuyển đổi số là công cụ, doanh nghiệp là trung tâm, và Nhà nước là người kiến tạo thể chế. Điều này đặc biệt có ý nghĩa với nông nghiệp – ngành đang cần một cuộc cách mạng về tư duy và mô hình. Doanh nghiệp nông nghiệp ngày nay không chỉ sản xuất nông sản, mà còn tạo ra dữ liệu, tri thức và giải pháp công nghệ cho chuỗi giá trị toàn cầu.
Vì vậy, việc nhận diện đúng vai trò, sứ mệnh của doanh nghiệp nông nghiệp trong đổi mới sáng tạo, chuyển đổi xanh và chuyển đổi số là hết sức quan trọng, nhằm xây dựng chiến lược và chính sách hiệu quả cho giai đoạn phát triển tiếp theo.
Chia sẻ với Người Đưa Tin, ông Hoàng Xuân Trường - Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp, cho biết: "Một trong những rào cản lớn trong việc thay đổi tư duy sản xuất ngành nông nghiệp đến từ những hạn chế trong thể chế chính sách. Nếu tư duy đã thay đổi nhưng thể chế chính sách chưa theo kịp, thì cũng không thể hỗ trợ toàn ngành trong quá trình chuyển mình".
Đồng quan điểm với cách tiếp cận trên, ông Hồ Xuân Hùng – Chủ tịch Tổng hội Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam cho rằng, phát triển nông nghiệp xanh và bền vững là xu thế không thể đảo ngược, đặc biệt khi Việt Nam đang phải đối mặt với hàng loạt thách thức như biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên, áp lực cạnh tranh quốc tế và yêu cầu ngày càng cao về chất lượng nông sản.
Ông Hồ Xuân Hùng – Chủ tịch Tổng hội Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam.
"Không một chủ thể nào có thể đơn độc xoay chuyển cục diện", ông Hùng nói. Theo ông, muốn tạo ra một hệ sinh thái thực sự bền vững, cần sự phối hợp nhịp nhàng giữa Nhà nước, Nhà khoa học, Nhà doanh nghiệp và Nhà nông. Trong đó, doanh nghiệp phải đóng vai trò đầu kéo chuỗi giá trị, Nhà nước kiến tạo chính sách thông thoáng, còn nhà khoa học phải là người đưa ra các giải pháp công nghệ phù hợp, khả thi và có tính ứng dụng cao.
Để phát huy tối đa tiềm năng và vai trò của doanh nghiệp nông nghiệp trong quá trình đổi mới sáng tạo, chuyển đổi xanh và chuyển đổi số, các giải pháp phải được xây dựng đồng bộ, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả trong việc phát triển nền nông nghiệp bền vững, tiên tiến và hội nhập quốc tế.
Các giải pháp này không chỉ cần sự cam kết mạnh mẽ từ phía Chính phủ mà còn phải có sự tham gia tích cực của cộng đồng doanh nghiệp, viện nghiên cứu và các tổ chức xã hội.
Gỡ những "điểm nghẽn" về thể chế
Theo ông Nguyễn Văn Long – Vụ trưởng Vụ Khoa học và Công nghệ (Bộ NN&MT), trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ, khoa học và công nghệ là "đòn bẩy" quan trọng nhất để phát triển ngành nông nghiệp một cách bền vững. Tuy nhiên, hàng loạt "điểm nghẽn" thể chế, cơ chế tài chính và tư duy điều hành đang khiến đòn bẩy này… chưa đủ lực.
Hiện nay, ngành nông nghiệp đang sở hữu một lực lượng hơn 11.400 nhà khoa học, mạng lưới 21 tổ chức nghiên cứu cùng hơn 16.000 ha đất phục vụ nghiên cứu. Thế nhưng, hiệu quả khai thác những tiềm năng đó vẫn rất khiêm tốn. Một phần nguyên nhân nằm ở việc thiếu các chính sách trọng dụng đủ mạnh, đủ linh hoạt để thu hút và giữ chân nhân tài. Chính vì vậy, Bộ NN&MT đã chính thức kiến nghị sửa đổi Luật Khoa học và Công nghệ theo hướng thực tiễn hơn, cởi mở hơn, trong đó có đề xuất hành lang pháp lý cho cơ chế tài chính tự chủ và xây dựng các nhóm nghiên cứu mạnh.
Dù được đánh giá là chìa khóa mở đường cho nông nghiệp hiện đại nhưng khoa học công nghệ chỉ có thể phát huy hiệu quả khi có sự phối hợp chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp, nhà khoa học và người nông dân.
"Tại nhiều địa phương, ngân sách chi cho khoa học – công nghệ lên đến 2% tổng chi, nhưng lại thiếu đội ngũ triển khai. Trong khi đó, ở cấp trung ương nơi tập trung đông đảo chuyên gia đầu ngành thì lại thiếu nguồn lực để triển khai các đề tài. Càng bất hợp lý hơn khi hơn một nửa kinh phí khoa học công nghệ hiện tại đang được dùng để duy trì bộ máy hành chính thay vì đầu tư cho nghiên cứu thực chất, ông Long thẳng thắn nói.
Còn về thủ tục, không ít đề tài nghiên cứu mất đến 5-6 năm, từ lúc đề xuất đến khi phê duyệt đủ dài để khiến những kết quả khoa học trở nên lỗi thời, thậm chí không còn phù hợp với thực tế sản xuất.
Vụ trưởng Vụ Khoa học và Công nghệ nhận định, thực tế cho thấy, tư duy quản lý kiểu cũ đang khiến các tổ chức khoa học bị bó buộc trong khuôn khổ hành chính, thiếu quyền tự chủ và linh hoạt trong tài chính, nhân sự, nhiệm vụ. Trong khi đó, doanh nghiệp lại được vay vốn, linh hoạt đầu tư cho nghiên cứu. Khoảng cách này cần được thu hẹp nếu muốn khoa học thực sự đi vào cuộc sống.
Một rào cản quan trọng khác là việc các chương trình khoa học - công nghệ quốc gia hiện chủ yếu do Bộ Khoa học và Công nghệ quản lý. Các Bộ chuyên ngành như Nông nghiệp và Môi trường, nơi trực tiếp thực hiện và ứng dụng kết quả nghiên cứu, lại bị động trong tiếp cận nguồn lực. Điều này khiến nhiều đề tài dù có tính ứng dụng cao cũng bị chậm hoặc "chết yểu" giữa đường.
Bộ NN&MT đã chính thức kiến nghị chuyển giao quyền quản lý một số chương trình khoa học công nghệ về cho Bộ chuyên ngành.
Nhằm tháo gỡ nút thắt này, Bộ NN&MT đã chính thức kiến nghị chuyển giao quyền quản lý một số chương trình khoa học công nghệ về cho Bộ chuyên ngành. Nếu được chấp thuận, đây sẽ là bước đi quan trọng giúp các lĩnh vực đặc thù như nông nghiệp, môi trường có điều kiện chủ động hơn, linh hoạt hơn trong triển khai các nghiên cứu mang tính ứng dụng cao.
Theo Bộ NN&MT, 3 trụ cột chiến lược để đổi mới hoạt động khoa học công nghệ trong thời gian tới bao gồm: Thể chế hóa các cơ chế đặc thù; tháo gỡ vướng mắc nội tại để phát huy tiềm năng sẵn có; và huy động tối đa nguồn lực ngoài ngân sách.
Không thể tiếp tục cũ kỹ, manh mún…
Thứ trưởng Bộ NN&MT Phùng Đức Tiến khẳng định: "Nông nghiệp không chỉ là trụ đỡ của nền kinh tế, mà còn đóng vai trò then chốt trong bảo đảm an sinh xã hội". Dù vậy, ông thừa nhận, ngành vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức, từ cơ cấu sản xuất chưa hợp lý, năng suất thấp đến hệ thống logistics còn yếu và chi phí sau thu hoạch quá cao.
Thứ trưởng Bộ NN&MT Phùng Đức Tiến
Biến đổi khí hậu cũng là một biến số lớn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp. Hạn hán, xâm nhập mặn, lũ lụt đang diễn ra ngày càng cực đoan và khó lường. Trong khi đó, tài nguyên đất và nước là 2 yếu tố sống còn đang bị khai thác quá mức và không bền vững, khiến năng suất và chất lượng nông sản bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Trước bối cảnh đó, theo Thứ trưởng Tiến, phát triển chuỗi giá trị bền vững là nhiệm vụ cấp bách và cần thiết. Ngành nông nghiệp phải cơ cấu lại thực chất, đổi mới mô hình canh tác theo hướng sinh thái, tuần hoàn, thân thiện với môi trường.
Đồng thời, ứng dụng công nghệ cao như sinh học, tự động hóa, dữ liệu lớn vào sản xuất sẽ giúp nâng cao năng suất, giảm chi phí và giảm tác động tiêu cực đến môi trường. Một nền nông nghiệp hiện đại không thể thiếu khoa học công nghệ, một nền kinh tế xanh không thể thiếu tư duy đổi mới sáng tạo và một xã hội an toàn, hài hòa với tự nhiên không thể thiếu sự vào cuộc của đội ngũ cán bộ nghiên cứu khoa học NN&MT.
Đổi mới tư duy và cách làm khoa học là điều kiện tiên quyết. Chúng ta không thể tiếp tục mô hình nghiên cứu cũ kỹ, manh mún, không gắn với nhu cầu sản xuất. Phải đặt hàng đúng, chọn đúng người làm, kiểm tra đúng tiến độ, đánh giá đúng chất lượng, sử dụng đúng kết quả. "Cán bộ làm khoa học cần toàn diện về chuyên môn, sâu sắc về thực tiễn và tinh thông về quản trị. Nếu chỉ giỏi lý thuyết mà không thấu hiểu nhu cầu thực tế thì không thể tạo ra sản phẩm khoa học có giá trị", Thứ trưởng Phùng Đức Tiến nhấn mạnh.
Xây dựng thương hiệu, chuẩn hóa chất lượng, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về an toàn và môi trường sẽ là chìa khóa mở rộng đầu ra cho nông sản Việt.
Nhưng công nghệ không thể tự mình làm nên chuyện nếu thiếu đầu ra, nếu thiếu thị trường. Đó là lý Thứ trưởng Tiến nhấn mạnh đến việc phát triển thị trường tiêu thụ nông sản cả trong và ngoài nước. Xây dựng thương hiệu, chuẩn hóa chất lượng, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế về an toàn và môi trường sẽ là chìa khóa mở rộng đầu ra cho nông sản Việt.
Không thể có nông nghiệp hiện đại nếu chỉ trông đợi vào vài mô hình điểm. Một hệ sinh thái đổi mới thực sự đòi hỏi sự gắn kết sâu sắc giữa quản lý - nghiên cứu - đầu tư - canh tác - tiêu thụ. Trong hệ sinh thái đó, mỗi chủ thể đều phải chuyển mình.
