Khi 'tinh thần Thượng Hải' bước vào bài kiểm tra lớn

Với vai trò Chủ tịch luân phiên SCO trong nhiệm kỳ 2024-2025, Trung Quốc đặt nhiều kỳ vọng vào hội nghị lần này. Thiên Tân không chỉ là nơi để phát đi thông điệp chính trị, mà còn là điểm nhấn chuyển giao khi SCO dự kiến thông qua “Tuyên bố Thiên Tân”, Chiến lược phát triển đến năm 2035 cùng một loạt văn kiện hợp tác an ninh, kinh tế, văn hóa. Lần đầu tiên sau nhiều năm, tổ chức có cơ hội định hình một lộ trình dài hạn đủ cụ thể để đo lường hiệu quả, thay vì chỉ dừng ở những khẩu hiệu ngoại giao chung chung.

Để tạo dấu ấn khác biệt, Trung Quốc gắn cho sự kiện màu sắc “xanh” bằng việc công bố 2025 là “Năm Phát triển bền vững của SCO”, đồng thời tổ chức hơn 100 hoạt động và bảo đảm toàn bộ địa điểm hội nghị vận hành bằng năng lượng tái tạo. Đây là thông điệp rõ ràng: SCO không chỉ là một khối hợp tác an ninh, mà còn đang muốn trở thành không gian phát triển gắn với chuẩn mực xanh - số của thế kỷ XXI. Nhìn lại chặng đường 25 năm, SCO ra đời trong bối cảnh hậu Chiến tranh Lạnh, ban đầu được coi như một “câu lạc bộ an ninh” nhằm xử lý các vấn đề biên giới và chống khủng bố ở Trung Á. Nhưng nay, với sự tham gia của các cường quốc như Trung Quốc, Nga, Ấn Độ, Iran và sự mở rộng sang Belarus, tổ chức này đã trở thành một diễn đàn bao trùm gần nửa dân số thế giới.

Vấn đề đặt ra là liệu SCO có thể tiến xa hơn hình thức biểu tượng, để trở thành một công cụ điều phối thực sự trong kỷ nguyên bất định. Thiên Tân vì vậy được xem là bài kiểm tra để “tinh thần Thượng Hải” - gồm tin cậy, bình đẳng, cùng có lợi, tôn trọng đa dạng và phát triển chung - được cụ thể hóa bằng hành động.

Một trong những mảng hợp tác được kỳ vọng là an ninh khu vực. Các thành viên SCO trải dài từ Trung Á đến Nam Á đều đối mặt với rủi ro khủng bố, cực đoan, tội phạm xuyên quốc gia và buôn bán ma túy. Cơ chế hợp tác hiện nay của SCO đã có nền tảng nhất định, song để thực sự hiệu quả, cần nâng cao khả năng phối hợp thông tin tình báo, diễn tập chung và phản ứng nhanh. Belarus khi gia nhập cũng nhấn mạnh mong muốn mở rộng hợp tác chống tội phạm và cực đoan từ châu Âu, cho thấy tiềm năng SCO trở thành cầu nối an ninh rộng lớn hơn.

Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn là sự khác biệt lợi ích và mức độ sẵn sàng khác nhau của từng quốc gia. Đồng thuận không nên bị hiểu là “đồng thuận thấp nhất”, mà cần cho phép một số nhóm nước tiên phong triển khai thí điểm, sau đó mở rộng dần cho toàn khối. Ở chiều kinh tế, SCO đang nỗ lực tạo ra các giá trị chung trong kết nối hạ tầng, năng lượng và thương mại. Với vị trí trải dài từ Đông Á đến Tây Á và giáp ranh châu Âu, SCO có lợi thế hiếm có để kết nối các hành lang vận tải, đường ống và cảng biển.

Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao các nước thành viên SCO tại Thiên Tân hồi tháng 7/2025.

Sau những cú sốc từ đại dịch và các vòng trừng phạt, nhu cầu đa dạng hóa chuỗi cung ứng và tăng khả năng chống sốc càng rõ rệt. Một khối thể chế đủ rộng như SCO có thể là nền tảng để giảm chi phí giao dịch, song điều này đòi hỏi phải chuẩn hóa quy tắc, công nhận lẫn nhau các tiêu chuẩn kỹ thuật và cùng nhau đầu tư cho hạ tầng xuyên biên giới. Không chỉ dừng ở năng lượng và vận tải, SCO còn bắt đầu bàn đến hợp tác dữ liệu và thanh toán nội tệ. Nếu xây dựng được chuẩn mực tối thiểu về an ninh mạng, bảo vệ dữ liệu và liên thông hệ thống thanh toán, khối sẽ từng bước giảm được sự phụ thuộc vào đồng USD trong giao dịch nội khối. Dù đây là một mục tiêu đầy tham vọng, việc đặt ra và thực hiện từng phần có thể mang lại hiệu quả thực chất hơn là những khẩu hiệu quá tầm.

Một điểm mới nổi bật trong chương trình nghị sự lần này là hợp tác số. Diễn đàn Kinh tế số SCO tại Thiên Tân mùa hè vừa qua đã thảo luận về hạ tầng công nghiệp số, khung quản trị dữ liệu, dịch vụ trực tuyến và phát triển đô thị thông minh. Các dự án thí điểm về quản trị dữ liệu, thành phố thông minh và dịch vụ số xuyên biên giới được kỳ vọng là minh chứng cụ thể cho hợp tác thế hệ mới của SCO. Đây chính là bước đi để “tinh thần Thượng Hải” không chỉ dừng ở niềm tin và đối thoại, mà còn được đo bằng những kết quả hiện hữu trong đời sống của hàng trăm triệu người dân.

Tuy nhiên, thách thức đặt ra không nhỏ. SCO từng nhiều lần bị chỉ trích là “câu lạc bộ lỏng lẻo”, thiếu cơ chế thực thi và chủ yếu dựa vào hình ảnh hoành tráng của hội nghị. Nếu lần này, “Tuyên bố Thiên Tân” không kèm theo danh mục công việc có thời hạn kiểm chứng, thì nguy cơ rơi vào vòng lặp quen thuộc sẽ lại tái diễn. Sự khác biệt lợi ích giữa các thành viên, thậm chí cả mâu thuẫn song phương, là yếu tố có thể khiến tiến trình bị chậm lại. Vì vậy, SCO cần xây dựng chu kỳ triển khai đa năm, gắn trách nhiệm rõ ràng cho từng cơ quan thường trực, đồng thời trao thêm quyền hạn và ngân sách để theo dõi, giám sát và đưa ra cảnh báo sớm.

Bên cạnh đó, hệ sinh thái nghiên cứu - think tank SCO - cần phát huy vai trò tư vấn chính sách độc lập, thay vì chỉ làm nền cho các sự kiện ngoại giao. Sức nặng thực sự của một trật tự đa cực không đến từ bức ảnh chụp chung của lãnh đạo, mà từ các công cụ quản trị liên kết. Nếu SCO có thể duy trì cơ chế giải quyết bất đồng, thống nhất bộ quy tắc chung tối thiểu và triển khai các dự án xuyên biên giới, thì tổ chức này sẽ chứng minh được giá trị của mình.

Trong bối cảnh hệ thống quốc tế bị xói mòn bởi cạnh tranh chiến lược, sự tồn tại của một khối dung nạp được khác biệt lợi ích mà vẫn giữ được tính đồng thuận có thể là phương án thực dụng để giảm thiểu rủi ro leo thang. Với Đông Nam Á, dù không trực tiếp tham gia, sự lan tỏa từ SCO trong các tiêu chuẩn hạ tầng, dữ liệu và năng lượng sẽ tạo ra tác động lâu dài, đặt ra yêu cầu thích ứng và kết nối để không bị đứng ngoài cuộc.

Hội nghị tại Thiên Tân còn cho thấy mối quan hệ phức hợp giữa SCO và các thể chế quốc tế khác. Với BRICS, sự chồng lấn thành viên có thể dẫn tới phân vai: BRICS thiên về tài chính - phát triển, còn SCO tập trung vào an ninh và kết nối. Với phương Tây, một SCO gắn kết hơn sẽ buộc Mỹ và châu Âu phải làm quen với “đa chuẩn mực”, nơi các tiêu chuẩn dữ liệu, năng lượng và hạ tầng không còn chỉ do một cực quyền lực định đoạt. Điều này báo hiệu sự dịch chuyển lâu dài của trật tự thế giới từ đơn cực sang đa cực, trong đó SCO là một trong những công cụ thể hiện.

Sự hiện diện của Ấn Độ tại Thiên Tân, dù chỉ ở mức “điểm danh”, cũng cho thấy SCO vẫn giữ được sự đa dạng lợi ích, tránh nguy cơ trở thành một khối đồng thuận dễ dãi. New Delhi vừa duy trì quan hệ với phương Tây, vừa không bỏ SCO, qua đó giữ tổ chức trong quỹ đạo cân bằng. Chính sự tồn tại của những khác biệt đó buộc SCO phải tìm đến các quy tắc tối thiểu, biến đa dạng thành động lực cải cách thay vì trở ngại.

Khi hội nghị khép lại, thành công của Thiên Tân sẽ không đo bằng số lượng những cái bắt tay hay bao nhiêu tít báo, mà ở ba câu hỏi then chốt: Chiến lược 2035 có đi kèm lộ trình triển khai rõ ràng, có cơ chế giám sát cụ thể hay không; Tuyên bố Thiên Tân có chốt được các tiêu chuẩn tối thiểu về dữ liệu, logistics và năng lượng sạch hay không; và những cam kết xanh - số có được chuyển hóa thành các dự án thí điểm trong vòng hai năm tới hay không. Nếu câu trả lời là có, SCO sẽ bước sang một giai đoạn mới, từ biểu tượng thành thực chất. Nếu không, “tinh thần Thượng Hải” sẽ vẫn chỉ là khẩu hiệu tốt đẹp nhưng xa rời thực tế.

Khổng Hà