'Khoa học phổ thông' - Thường thức khoa học cho đồng bào

“Sài Gòn, bán nguyệt san; quản nhiệm: Lâm Văn Vãng. Năm thứ nhất, số 1, 1-9-1934; đình bản số 158, tháng 11, 12-1942”, báo chí Việt Nam từ khởi thủy đến năm 1945 (Huỳnh Văn Tòng) đã thông tin về Khoa học phổ thông như thế.

Cơ quan truyền bá khoa học

Tòa soạn ở 248 Maréchal Foch, Đa Kao, Sài Gòn; sau này chuyển về 40-44 Paul Bert, tức đường Trần Quang Khải, quận 1 ngày nay, Khoa học phổ thông do kỹ sư hóa học Lâm Văn Vãng làm chủ bút kiêm chủ nhiệm, Trương Đăng Tình giữ chân quản lý. Kể từ số 105 (1-1-1939), Trương Đăng Tình đứng chân chủ nhiệm và về sau, tên Lâm Văn Vãng trên trang 1 với vai trò sáng lập. Báo có đội ngũ cộng tác viên viết bài là kỹ sư, y sĩ, bác sĩ… chuyên về lĩnh vực họ là thế mạnh.

Tôn chỉ của tạp chí, được nêu rõ trong “Vài lời thanh minh” nơi số 1: “Nói tóm lại, ngoài sự khuyến khích đồng bào trên đường thực nghiệp, “Khoa học phổ thông” lại còn một trách nhiệm khó khăn hơn nửa [nữa] là sẻ [sẽ] đem hết tài liệu về khoa học để nâng cao trình độ của các bạn thanh niên đồng chí!”. Khoa học phổ thông tập trung vào y học liên quan đến con người, mảng thú y liên quan đến vật nuôi. Đồng thời bàn về nông nghiệp thực hành, tiểu thủ công nghiệp nước nhà, khoa học thường thức, phổ cập kiến thức về các mảng thiên văn, vật lý, điển [điện] khí… còn mới mẻ với người Nam.

Qua 158 số đã phát hành, nếu để ý, độc giả sẽ thấy có những tác giả viết bài, sau này can dự vào dòng chảy lịch sử của dân tộc như Bác vật canh nông Phan Khắc Sửu có chân trong bộ biên tập tạp chí, tác giả bài viết “Nguồn cội của sanh vật” số mùa xuân 1935; BS Phạm Ngọc Thạch, BS Trần Hữu Nghiệp viết bài và có tên trong bộ biên tập tạp chí mảng y học như thể hiện ở phụ trương Khoa học cẩm nang số 152 (tháng 1-1942)…

Tạp chí Khoa học phổ thông số 1. Ảnh: TRẦN ĐÌNH BA chụp file báo

Đúng như tên gọi và sứ mệnh tự nhận “cơ quan truyền bá khoa học” dưới manchette, tạp chí hướng tới mục đích phổ thông kiến thức khoa học cho đồng bào ở địa hạt y học, công nghệ, nông nghiệp... và ở hầu như số nào cũng bàn tới các lĩnh vực trên. Xin đơn cử ở đây vài dẫn chứng thể hiện. Y học: “Vệ sinh trẻ con” (số 6, 16-11-1934); “Bịnh u nhọt có thể hại người không?” (số 96, 16-8-1938); canh nông: “Trường canh nông Bến Cát” (số 43, 1-6-1936); “Hoàn cảnh nào giống lúa nấy” (số 140, tháng 1-1941)… Tạp chí quan tâm thực hiện nhiều bài viết liên quan đến khuếch trương nghề nghiệp, làm kinh tế đúng đắn, tỉ như việc nuôi bò, nuôi vịt, cách trồng cây thuốc lá, nghề chụp ảnh…

Nhiều tin tức thời sự, những vấn đề thiết thân liên quan đến khoa học cũng được tạo chí đưa tin, luận bàn, thực hiện bài xã thuyết cho đông đảo độc giả biết, như tin về “Đấu xảo canh nông ở Mỹ Tho” trên số 32 (16-12-1935); “Mê tín với khoa học” (số 22, 16-7-1935); “Thần linh cách cảm có hay không” (số 129, tháng 2-1940); “Làm sao mở ra công cuộc nuôi súc vật ở Nam Kỳ và làm cho được kết quả” (số 139, tháng 12-1940)…

Khoa học phổ thông… mềm mại

Dù không nhiều nhưng Khoa học phổ thông có những số đặc biệt tập trung vào một chủ đề cụ thể. Số 56 (16-12-1936) số đặc biệt về chớp bóng; số 58 (16-1-1937) về bệnh lao; số 66, 67 (1-6-1937) về phụ nữ; số 87 (1-4-1938) về vô tuyến điện. Báo cũng ra số xuân khi có số mùa xuân 1935, số Tết 1937, số Xuân Mậu Dần 1938…

Tạp chí Khoa học phổ thông số đặc biệt về phụ nữ. Ảnh: TRẦN ĐÌNH BA chụp file báo

Các bài viết về các mảng kiến thức khoa học chiếm vị trí chủ đạo ở các số Khoa học phổ thông nhưng báo cũng bớt tính khô khan, nghiêm cẩn khi duy trì phần lịch sử, văn học với tiểu thuyết dài kỳ nhằm “giúp vui độc giả trong giây lát” (lời bài “Chương trình của bổn chí”, số 1): Tiểu thuyết Đi bòn vàng đăng từ số 1; số 43 (1-6-1936) đăng “Dật sử vua điển [điện] Edison”; số 87 (1-4-1938) khởi đăng tiểu thuyết dài kỳ Ba người du lịch trên Mặt trăng...

Có lúc tạp chí thực hiện những phần “phụ gia” giữ chân độc giả như thực hiện câu đố kiến thức, câu thai đố (đố thơ) có thưởng ở số 2 (15-9-1934), trong đó có câu thai đố xuất vật dụng như sau đây: “Thân em phận gái thuyền quyên,/ Ra công giúp nước chẳng phiền đường ха;/ Hằng ngày lảnh [lãnh] ấn ra đi,/ Kẻ đưa người rước thiệt là hiển vinh;/ Trách người quân tử [tữ] vô tình,/ Đặng người trên phút bỏ mình bơ vơ”.

Cổ động cho sự ủng hộ Khoa học phổ thông, có thể thấy qua bài thất ngôn bát cú Đường luật “Nên đọc “Khoa học” của Nguyễn Thế Phương trên số mùa xuân 1935: “Khoa học ngày nay phát triển rồi,/ Rán [ráng] mà đọc báo bớ ai ôi!/ Dân sinh nếu muốn bền lâu nẽo [nẻo],/ Khoa học cầu cho nẩy nở chồi./ Cơ khí văn minh vừa phải buổi [buỗi],/ Từ chương thi phú đã sai thời!/ Khá mau thức tỉnh đồng bào dậy,/ Khoa học ngày nay phát triển rồi”.

Bài “Dưới đèn khoa học thử đọc vài trương Tam Quốc chí” của BS Trần Hữu Nghiệp trên Khoa học phổ thông số 50, 16-9-1936. Ảnh: TRẦN ĐÌNH BA chụp file báo

Nhờ vào uy tín, tạp chí khá hút quảng cáo. Gần như các số đều có quảng cáo trên vài trang. Nhiều doanh thương nổi tiếng của đất Việt bấy giờ, tín nhiệm tạp chí này mà đăng quảng cáo giới thiệu mặt hàng, sản phẩm của mình. Xà phòng Trương Văn Bền xuất hiện trên số mùa xuân 1935; thuốc của nhà thuốc Võ Văn Vân ở Thủ Dầu Một quảng cáo từ số 1 của báo; sơn dầu Résistanco “láng nhứt, bền nhứt và rẻ nhứt” của Nguyễn Sơn Hà quảng cáo trên số 90 (16-5-1938)…

Sau khi Khoa học phổ thông đình bản năm 1942, đến năm 1950, Lâm Văn Vãng tục bản tờ này với giao diện gần như trước đây và vẫn giữ vai trò chủ nhiệm kiêm chủ bút, thư ký là kỹ sư Hồ Công Mên. •

Về kỹ thuật in ấn hiện đại ở nước ta cuối thế kỷ XIX

Trên Khoa học phổ thông số 154 (đầu tháng 7-1942) có bài “Thử ngó qua nghề ấn loát Nam Kỳ” cung cấp những thông tin quý giá về kỹ thuật in ấn hiện đại xuất hiện ở nước ta cuối thế kỷ XIX. Theo lời của tác giả Thượng Tín “ở Nam kỳ nghề ấn loát đã bắt đầu từ năm 1862. Nhà in lấy hiệu Imprimerie Impériale sáng lập đầu tiên, do sáng kiến của Đô đốc Bonnard để in công văn, những giấy tờ vặt vụng của chính phủ”. Chính nhờ có kỹ thuật in ấn hiện đại này, các báo Le Courrier de Saigon, Gia Định báo, Nông cổ mín đàm, Lục tỉnh tân văn nối nhau ra đời. Cũng theo bài này, đến thời điểm 1942 “nếu kể luôn nhà in ở Saigon, do người Nam chủ trương, ta có thể phỏng định toàn xứ Nam Kỳ có lối 30 ấn quán”.

Bài 3: Nam Phong tạp chí - “Bàn văn luận đạo”

TRẦN ĐÌNH BA