Khói bếp

Ở cái thời mà bếp núc mặc định là việc của phụ nữ là chính thì bếp-khói-mẹ là hình ảnh thân thuộc nhất với những ai được sinh ra và lớn lên ở nông thôn, không kể vùng miền. Tuy nhiên, trong hình ảnh thân thuộc ấy có những nét riêng, bởi lẽ vì đó là mẹ mình!

Bếp-khói-mẹ trong ký ức của tôi gắn liền với sớm tinh mơ, như nỗi ám ảnh, niềm day dứt nghẹn lời khi nhắc đến, đỏ mắt khi nghĩ về, cả lúc bất chợt gặp lại hình ảnh bếp-khói-người phụ nữ trong bối cảnh không thuộc về mình.

Mẹ thức dậy rất sớm mỗi ngày từ khi chị gái đầu bước vào trung học đệ nhất cấp (tức THCS bây giờ). Thập niên 70 của thế kỷ XX, không riêng gì huyện đồng bằng miền Trung quê tôi, quy mô trường lớp thưa thớt lắm. Để vượt cung đường đất chừng 6 km bụi lầm vào mùa khô, trơn lầy vào mùa mưa, còn qua sông trên chiếc đò ngang bến Trường Thi phải mất nhiều thời gian. Đánh thức con đúng giờ để không mất giấc, lo cho con bữa ăn sáng chắc bụng kịp đến trường, mẹ phải thức cầm canh theo tiếng gà gáy. Mà tiếng gà gáy phải đâu như chuông đồng hồ báo thức. Vì lý do nào đấy chúng gáy sớm hay muộn là chuyện của… gà. Ngày trong năm, đêm ngắn hay dài là chuyện của thời tiết. Có những đêm đứa em nhỏ yếu người khóc quấy. Có hôm mẹ mỏi người… Con lớn trường xa, con nhỏ trường gần. Con lớn học xa nhà, đi làm; con nhỏ vào trường huyện. Đàn con tám đứa cứ luân phiên. Không có hôm nào mẹ ngủ quên, thành nếp!

Minh họa: Huyền Trang

Chái nhà ngang dành lấy góc đầu hồi làm gian bếp, có kệ bếp cao là không gian gần gũi của mẹ. Sớm mùa đông trời mịt tối, rỉ rích mưa, lay phay gió cuộn mình trong chăn ấm, mẹ giục mãi mới mở được mắt cay sè vì thiếu ngủ bởi thức khuya bài vở, bởi tuổi nhỏ ham ngủ đã có bữa sáng, khi thì cơm mới nấu, lúc cơm rang, cơm hấp hay bánh tráng nhúng cuộn với bánh tráng nướng, thức ăn có dưa cà mắm muối. Sớm mọi ngày trong năm, cả những ngày hè, củi đuốc rạ rơm gian bếp hẹp lùng bùng khói, nghi ngút khói, âm ỉ khói, bóng mẹ chập chờn, dáng mẹ tất bật tỏ mờ trong ánh ngày chưa rạng. Mẹ lại mắc bệnh cận thị không nhẹ, cả đời chưa mang kính bao giờ, phần vì không có thời gian chăm sóc bản thân, còn lẽ đàn bà chân lấm tay bùn ai đời lại mang kính trắng tựa hồ trí thức. Về già được nhàn thân, nhìn gần, nhìn sát đã quen nên mẹ cũng không dùng kính. Thị lực hạn chế, công việc chạy đua theo thời gian ngắn ngủi mỗi sáng, mẹ hiện ra cùng ắp đầy lo toan, lầm lũi, chịu đựng và hy sinh. Quãng thời gian gia đình thiếu đói, các con không được bỏ học. Nhưng lấy gì để bỏ vào miệng, để đến trường? Mẹ ngược xuôi vay mượn, sáng kiến đủ nghề để duy trì bữa sáng có nồi cơm độn. Bữa sáng có chiếc bánh tráng mì nướng lửa rơm có lúc ám nồng mùi khói. Bữa sáng là những chiếc bánh bột mì hấp nóng hổi chấm nước mắm nhỉ, mắm cá cơm dằn bụng. Mỗi sáng trong ánh ngày chưa rạng, mùa đông mịt tối, mẹ tựa cửa nhìn theo dáng con vội vã.

Ngày mừng thượng thọ mẹ, “nhà phim” kết cấu chương trình có nội dung kể lại kỷ niệm sâu sắc nhất về mẹ. “Những sớm tinh mơ-gian bếp đầy khói-mẹ”, tôi chỉ nói được có vậy đã bật khóc thành tiếng. Các anh chị em tôi có người cũng không giữ được đôi môi cắn chặt, mặc cho nước mắt chảy vòng, thổn thức.

Gần đến tuổi 90, mẹ nhớ quên lẫn lộn. Có lúc nghe ngoài trời đổ mưa, lên tiếng gọi giục con mang củi vào bếp kẻo ướt, sáng ra không có cái để nấu. Có lúc, mẹ ngồi gọi tên con từng đứa dậy để ăn sáng, còn kịp đi học!

Ngôi nhà xưa-những sớm tinh mơ-gian bếp đầy khói-mẹ là câu chuyện nhà mình, làm sao dám quên! Và, trong câu chuyện riêng hẳn có phần của bạn, tôi tin.

NGUYỄN ĐÌNH PHÊ