Không thể chống lũ bằng tư duy cũ

Trong cơ chế phòng chống thiên tai ở miền Trung, hệ thống hồ chứa, đặc biệt là hồ tham gia nhiệm vụ phòng lũ, giữ vai trò tuyến phòng thủ quan trọng. Các hồ được vận hành theo quy trình vận hành đơn hồ và liên hồ, được cơ quan có thẩm quyền phê duyệt.

Nhiều thách thức

Hiện cả nước có 11 quy trình vận hành liên hồ trên các lưu vực sông lớn, trong đó 9 lưu vực thuộc miền Trung như sông Mã, sông Cả, sông Hương, Vu Gia - Thu Bồn, Trà Khúc, Kôn - Hà Thanh, Ba, Sê San và Srêpôk.

11 quy trình này quy định rõ mực nước trước lũ và dung tích đón lũ tương ứng theo từng thời kỳ nhằm bảo đảm an toàn công trình và giảm thiểu rủi ro cho hạ du. Theo các nguồn tin chính thống, các hồ đều vận hành đúng quy trình và có đóng góp nhất định vào cắt giảm lũ. Tuy nhiên, diễn biến mưa lũ cực đoan hơn một tháng qua đang đặt ra không ít thách thức.

Như trên lưu vực sông Hương, trong đợt mưa lũ từ ngày 21 đến 30-10-2025, tổng lượng lũ đến hệ thống sông Hương - Bồ khoảng 2,45 tỉ m³. Ba hồ lớn trên lưu vực đã trữ lại 572 triệu m³, giúp giảm mực nước sông tại trạm Kim Long khoảng 0,75 m. Tuy vậy, do lũ về quá nhanh và tổng lượng vượt xa dung tích thiết kế, 2 hồ Bình Điền và Hương Điền không thể cắt đỉnh lũ.

Tại lưu vực sông Vu Gia - Thu Bồn, 5 hồ chứa có tổng dung tích đón lũ 375 triệu m³ nhưng lượng nước đến trong đợt mưa từ ngày 26-10 đến 3-11-2025 lên 3,75 tỉ m³, gấp 10 lần năng lực thiết kế. Các hồ buộc phải xả gần bằng lưu lượng đến, không thể tham gia giảm lũ cho hạ du.

Đối với lưu vực sông Ba, lượng nước về 2 hồ Sông Ba Hạ và Sông Hinh từ ngày 18 đến 20-11 tăng đột biến, vượt xa dung tích phòng lũ. Hồ Sông Ba Hạ buộc phải mở 12 cửa xả tràn với lưu lượng 16.100 m3/giây - mức cao nhất từng ghi nhận. Mực nước tại trạm Củng Sơn do vậy vượt mức lũ lịch sử năm 1993 hơn 1 m.

Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ lịch sử 16.100 m3/giây. Ảnh: HỒNG ÁNH

Bị động

Những số liệu và hiện tượng thực tế nêu trên cho thấy một số vấn đề lớn cần được nhận diện thấu đáo.

Thứ nhất, lượng mưa lũ tại miền Trung năm nay vượt xa quy luật nhiều năm, có nơi lập đỉnh lịch sử như sông Ba, sông Hương, sông Kỳ Lộ, sông Dinh Ninh Hòa. Trong khi đó, dung tích phòng lũ của các hồ trên phần lớn lưu vực lại khá khiêm tốn nên khả năng tham gia cắt lũ của chúng rất hạn chế.

Thứ hai, mưa lớn kéo dài, lũ đến nhanh tạo nên tình huống vượt thiết kế và không mô hình dự báo nào cập nhật chính xác.

Từ những thực tế ấy, có thể thấy nhiều điểm nghẽn đáng quan ngại. Cụ thể như công tác dự báo còn sai số lớn về lượng mưa và thời điểm xảy ra mưa lớn, dẫn tới bị động trong vận hành; quy định hạ thấp mực nước trước lũ hiện chỉ cho phép thực hiện khi hạ du dưới mức báo động 2 khiến nhiều hồ không thể tạo đủ dung tích phòng lũ.

Bên cạnh đó, nhiều quy trình vận hành còn theo kịch bản cũ, chưa cập nhật theo biến đổi khí hậu và các cực trị mới; sự phối hợp liên ngành (thủy lợi - điện lực - phòng chống thiên tai - chính quyền địa phương) đôi lúc chưa đồng bộ, đặc biệt trong quyết định xả trước, truyền tin và hỗ trợ dân.

Ngoài ra, công tác cảnh báo và truyền tin xả lũ còn chậm khiến người dân dễ rơi vào thế bị động, ý thức phòng chống thiên tai ở một số nơi còn tâm lý chủ quan, nặng về đối phó hơn là chuẩn bị...

Nâng tầm ứng phó thiên tai

Để giảm thiểu rủi ro và thích ứng tốt hơn với xu thế cực đoan khí hậu, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.

Theo đó, nên cập nhật mọi thông số, bao gồm tần suất mưa, tần suất dòng chảy lũ, thời điểm chuyển mùa và tần suất bảo vệ hạ du; xây dựng các kịch bản mới phù hợp với thực tế mưa lũ cực đoan; điều chỉnh quy trình liên hồ theo hướng linh hoạt hơn, như cho phép thay đổi thời điểm tích - xả nước dựa trên dữ liệu thời gian thực và dự báo nâng cao.

Đồng thời, tăng dung tích phòng lũ thông qua các biện pháp xây dựng thêm hồ cắt lũ tại những nơi có điều kiện; nâng cấp, cải tạo hồ hiện có để tăng dung tích hữu ích, cho phép hạ mực nước trước lũ thấp hơn khi có cảnh báo mưa lớn cũng như thiết lập cơ chế "đền bù dung tích phát điện" nếu xả trước gây thiệt hại cho nhà máy.

Điều quan trọng nữa, đó là nâng cao chất lượng dự báo khí tượng - thủy văn, hiện đại hóa mô hình tính toán và hệ thống truyền tin; hoàn thiện quy hoạch phòng chống lũ, tích hợp đồng bộ với quy hoạch thủy lợi, giao thông, xây dựng và hạ tầng phát triển...

Hình ảnh xã D’ran, tỉnh Lâm Đồng ngày 20-11 sau khi hồ thủy điện Đa Nhim xả lũ. Ảnh: TRƯỜNG NGUYÊN

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu làm gia tăng hiện tượng cực đoan, trách nhiệm của cơ quan quản lý, ngành khí tượng - thủy văn, đơn vị vận hành hồ chứa và chính quyền địa phương càng trở nên nặng nề hơn.

Đã đến lúc cần nhìn nhận rõ ràng rằng không thể chống lũ bằng tư duy cũ trong một khí hậu đang thay đổi quá nhanh. Để giảm thiểu rủi ro, bảo vệ an toàn cho cộng đồng và phát triển bền vững hơn trước những thách thức thiên tai ngày càng khốc liệt, hệ thống quy trình, hạ tầng và sự phối hợp phải được nâng lên tầm mới...

TS Tô Văn Trường