Khủng hoảng tiềm ẩn bên trong các trại tạm giam Mỹ

Gần 5.000 người tử vong mà chưa hề ra tòa

Harvey Hill không chịu rời sân trước nhà của John Finnegan. Anh ta cứ đứng dưới trời mưa tầm tã, ngửa mặt lên trời cười ngất, gọi vợ của sếp cũ ầm ĩ. Finnegan đành gọi 911. "Anh ta cần được kiểm tra sức khỏe tâm thần" - người kiến trúc sư cảnh quan thuật lại với viên cảnh sát đến sau đó. Theo Finnegan, Hill bị hoang tưởng khi cứ tuyên bố rằng anh nợ anh ta hàng triệu USD. Hill bị buộc tội xâm phạm tài sản cá nhân, phải ngồi tù và có thể bị phạt 500 USD. Song, đó lại là một bản án tử hình.

Hôm sau, ngày 6/5/2018, tình trạng của Hill trở nên tồi tệ hơn. Anh ta trở nên thịnh nộ, ném bàn cờ và tấn công một người bảo vệ bằng khay cơm trưa tại Trung tâm giam giữ quận Madison ở Canton (tiểu bang Ohio, Mỹ). 3 lính canh đã đánh, xịt hơi cay và đá liên tục vào đầu người đàn ông 36 tuổi này. Sau khi còng tay anh lại, 2 lính canh "giộng" Hill vào tường bê tông, theo video giám sát trại giam sau này được công bố. Họ dẫn anh ta đi tắm, tránh xa máy quay và đánh anh một lần nữa trong khi vẫn còng tay. Các lính canh nói rằng, Hill "rất thiện chiến", thể hiện sức mạnh đáng kinh ngạc.

"Bạn không thể có chính sách tốt nếu không có dữ liệu tốt" - chuyên gia Michele Deitch nói. Ảnh: Reuters

Cũng hình ảnh trong video cho thấy, Hill quằn quại với cơn đau trong bệnh xá, được y tá thực tập thăm khám song không được cấp thuốc. Luật Mississippi quy định rằng, việc đưa ra quyết định can thiệp y tế phải do một bác sĩ hoặc y tá có chứng chỉ cao hơn. Nhưng Hill bị đưa thẳng đến một phòng giam cách ly. Ở đó, một lính canh tiếp tục đè nghiến anh xuống sàn, tháo còng tay và mặc kệ anh nằm bẹp trên sàn ximăng. Hill bò vào chỗ vệ sinh. Sau đó, anh bất động. Không ai kiểm tra tình trạng của anh trong 46 phút. Khi họ làm vậy, anh đã mất mạch. Như vậy, anh ta đã chết trong vòng vài giờ.

Hill là một trong số 7.571 tù nhân tử vong mà Reuters kiểm đếm được trong một cuộc điều tra chưa từng có về tỉ lệ tử vong tại hơn 500 trại giam ở Mỹ từ năm 2008 đến năm 2019. Tỉ lệ tử vong trong các trại giam đó đã tăng vọt, tới 35% trong vòng một thập niên (tính đến cuối năm 2019). Những trường hợp thương vong như Hill là điển hình: Bị giam giữ vì tội rất nhẹ và chết mà không bao giờ có ngày ra tòa. Ít nhất 2/3 số tù nhân đã chết mà Reuters xác định được, thì 4.998 chưa bao giờ bị kết án về các tội danh khiến họ đang bị giam giữ.

Không giống như các nhà tù cấp tiểu bang và liên bang - nơi giam giữ những phạm nhân phạm tội nghiêm trọng, các trại giam dưới quyền điều hành của các địa phương để giam giữ những người đang chờ bị kết án hoặc xét xử hoặc đang thi hành án ngắn. Số tù nhân này tử vong mà chưa hề ra tòa để chứng minh được mình là vô tội hay bị kết án có tội.

Nils Melzer - báo cáo viên đặc biệt của Liên Hợp Quốc về tra tấn và các hình phạt vô nhân đạo khác - cho biết: "Rất nhiều người đang chết và họ chưa bao giờ bị kết án. Đó rõ ràng là một vấn đề lớn. Bạn phải cung cấp các thủ tục pháp lý thích hợp trong tất cả các trường hợp này cũng như phải cung cấp dịch vụ chăm sóc y tế".

Hiến pháp Hoa Kỳ cho các tù nhân các quyền cốt lõi, nhưng điều đó rất khó thực thi, theo Reuters. Tu Chính án thứ 14 đảm bảo đối xử công bằng đối với những người bị giam giữ trước khi đưa ra xét xử. Tu Chính án thứ 18 cấm "cố ý thờ ơ với những nhu cầu y tế hệ trọng của các tù nhân", song việc chứng minh việc cố ý sơ suất là rất khó...

Phân tích của Reuters đã tiết lộ một loạt các yếu tố có thể biến thời gian ở tù ngắn hạn thành án tử hình. Nhiều trại tạm giam không tuân theo bất kỳ tiêu chuẩn bắt buộc nào đối với hoạt động của họ hoặc dịch vụ sức khỏe mà họ cung cấp. Những trại tạm giam này phải chịu rất ít hoặc không bị bất kỳ sự giám sát nào. Và các tù nhân nghèo thường bị giam giữ rất dài trước khi xét xử vì họ không có tiền nộp để tại ngoại.

7.571 người chết mà Reuters xác định được phản ánh những căng thẳng đó. Hầu hết họ không thể chống chọi với bệnh tật, đôi khi muốn được chăm sóc sức khỏe tử tế hơn. Hơn 2.000 người đã kết liễu đời mình trong bối cảnh suy sụp tinh thần, trong đó khoảng 1.500 người đang chờ xét xử hoặc ra cáo trạng. Một số lượng ngày càng tăng - hơn 1/10 vào năm ngoái - tử vong do tác động cấp tính của ma túy và rượu. Gần 300 người chết khi mòn mỏi sau song sắt mà không bị kết án trong một năm hay hơn.

Những cái chết trong trại giam thường gây chú ý ở địa phương song lại thoát khỏi sự giám sát của các cơ quan chức năng bên ngoài - đó là một lỗ hổng giám sát dẫn đến một vấn đề quốc gia: Hệ thống đếm số lượng và theo dõi số người chết trong tù tại Mỹ đã bị phá vỡ.

Hệ thống giám sát liên bang bị phá vỡ

Hơn 3.000 trại giam của Mỹ thường do cảnh sát trưởng cấp quận hoặc cảnh sát địa phương điều hành. Họ thường thiếu trang thiết bị, nhân sự và tiền, thậm chí các quan chức địa phương coi họ là gánh nặng cho ngân sách. Một thị phần ngày càng tăng trong việc ký hợp đồng chăm sóc sức khỏe với các công ty tư nhân.

Tỉ lệ tử vong của tù nhân ở Indiana cao hơn gấp đôi mức trung bình toàn quốc trong khoảng thời gian từ năm 2009-2019. Ảnh: Reuters.

Tuy nhiên, không có tiêu chuẩn quốc gia nào có thể được thực thi để đảm bảo các trại giam đáp ứng những yêu cầu của hiến pháp về sức khỏe và an toàn của tù nhân. Chỉ có 28 tiểu bang đã áp dụng những tiêu chuẩn của riêng họ để lấp đầy lỗ hổng đó. Và phần lớn sự giám sát coi như không bởi một bức màn bí mật.

Cục Thống kê Tư pháp của Bộ Tư pháp Mỹ đã thu thập dữ liệu tù nhân tử vong tại các trại giam trong 2 thập niên qua, song số liệu thống kê về các trại giam riêng lẻ được giữ bí mật theo luật hạn chế tiết lộ bí mật BJS năm 1984. Và việc giữ bí mật này đem lại cái giá phải trả: Các nhà hoạch định chính sách địa phương không thể biết tỉ lệ tử vong trong trại giam có cao hơn tỉ lệ tử vong trong các trại giam tương tự hay không. Các nhóm ủng hộ quyền tù nhân không thể lấy dữ liệu về tỉ lệ tử vong để hỗ trợ tại các phiên tòa...

"Nếu tỉ lệ tử vong cao, điều đó có nghĩa là có vấn đề. Việc công khai những con số đó khiến việc che giấu những tệ hại của trại giam sẽ khó hơn nhiều" - Julie Abbate, cựu Phó trưởng Bộ phận Tố tụng đặc biệt của Bộ Tư pháp, cho hay.

Bộ Tư pháp phát hành các báo cáo thống kê rộng rãi về các xu hướng trên toàn tiểu bang hoặc quốc gia. Song ngay cả những con số tử vong đó cũng không phải lúc nào cũng nói lên toàn bộ câu chuyện.

Một số trại giam không thông báo cho BJS về nhiều cái chết. Một số báo cáo về điều này không chính xác, mà liệt kê các vụ giết người hay tự tử là do tai nạn hay bệnh tật, theo Reuters. Steve Martin - Cố vấn Bộ Tư pháp - nói rằng, trong tất cả các vụ án mà ông tham gia điều tra, thì anh nhớ rằng chỉ có một vụ giết người được báo cáo chính xác. Những cái chết khác được phân loại là "y tế, suy hô hấp hoặc bất cứ nguyên nhân gì khác" - ông cho hay.

Các trại giam tìm nhiều cách để ngăn chặn những cái chết được báo cáo lên sổ sách, chẳng hạn "phóng thích" những tù nhân đã nhập viện trong tình trạng nghiêm trọng có thể do cố gắng tự tử hay một khủng hoảng sức khỏe. Vì vậy, những người này không nằm trong danh sách của trại giam khi họ chết. Các vị cảnh sát trưởng đôi khi mô tả đó là "thả vì động lòng trắc ẩn" để cho phép tù nhân bên gia đình trong những giờ cuối cùng mà không cần sự giám sát của cơ quan thực thi pháp luật.

Tổng cộng, Reuters đã xác định được ít nhất 59 trường hợp trong 39 trại giam, trong đó các tử tù không được báo cáo cho các cơ quan chính phủ hay cung cấp cho các cơ quan truyền thông.

Thông thường, theo định kỳ 2 năm một lần hoặc lâu hơn, BJS sẽ công bố số liệu thống kê tổng hợp về tỉ lệ tử vong trong trại giam. Song kể từ năm 2016 đến nay, chưa có báo cáo nào được công bố. Theo một phát ngôn viên của Bộ Tư pháp, "không có kế hoạch" đưa ra dữ liệu tổng hợp về cái chết của phạm nhân trong nhà tù hay trại giam trong bất kỳ báo cáo nào trong tương lai.

Vì vậy, Reuters đã tự điều tra và thu thập dữ liệu, theo dõi số người chết trong trại giam suốt từ năm 2008 đến năm 2019. Nhóm phóng viên Reuters đã có 1.500 hồ sơ về những cái chết trong 523 trại giam ở Mỹ - nơi mỗi trại giam có trung bình từ 750 tù nhân trở lên. 10 trại giam lớn nhất hay hệ thống trại giam có ở hầu hết các bang. Theo đó, chúng giam giữ trung bình 450.000 tù nhân mỗi ngày, hay khoảng 3/5 số phạm nhân trên toàn quốc.

Reuters sẽ công bố toàn bộ dữ liệu mà hãng tin thu thập được. Trong đó, có một phát hiện: Kể từ báo cáo cuối cùng của Bộ Tư pháp về vấn đề này, trong năm 2016, tỉ lệ tử vong trong các trại giam tiếp tục tăng cao, tăng 8% vào năm 2019 - mức tăng cao nhất trong giai đoạn 12 năm (2008-2019) do Reuters điều tra ra. Trong thời gian này, tỉ lệ tự tử giảm do nhiều cơ sở đưa ra các sáng kiến nâng cao nhận thức về tự tử. Nhưng tỉ lệ tử vong do sử dụng ma túy quá liều và rượu đã tăng khoảng 72% trong bối cảnh nạn lạm dụng thuốc giảm đau nhóm opioid tràn lan.

Dữ liệu cũng tiết lộ khoảng 20 trại giam có tỉ lệ tử vong cao gấp đôi mức trung bình của toàn quốc. Những dữ liệu như vậy "thực sự rất hữu ích cho các mục đích thực thi pháp luật" - Jonathan Smith, người điều hành Bộ phận Tố tụng Đặc biệt của Bộ Tư pháp từ năm 2010 đến 2015, cho biết.

Giám sát hiếm hoi tạo nhiều lỗ hổng

Năm 2016, Bộ Tư pháp Mỹ bắt đầu điều tra hệ thống trại giam khu vực Hampton Roads ở Portsmouth, bang Virginia sau khi Bộ trưởng Tư pháp bang Mark Herring và các nhóm dân quyền địa phương kêu gọi điều tra sau cái chết của một số tù nhân. Reuters phát hiện rằng, tỉ lệ tù nhân tử vong trung bình 3,5/1.000 người trong các năm từ 2009 đến năm 2019, cao gấp đôi tỉ lệ trung bình toàn quốc là 1,5.

Vào tháng 12-2018, Bộ Tư pháp cho hay, trại giam với 900 giường này đã vi phạm quyền của các tù nhân khi không cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần và y tế đầy đủ. Chính quyền khu vực quản lý nhà tù đã đồng ý với thẩm phán liên bang trong cải thiện việc đối xử với tù nhân để giảm tỉ lệ tử vong của tù nhân. Điều này đòi hỏi phải tăng nhân viên, huấn luyện tốt hơn và nâng cao chất lượng dịch vụ y tế. Trại giam này đã báo cáo có 2 trường hợp tử vong vào năm 2019 và 1 trường hợp tính đến tháng 5-2020, giảm so với mức trung bình 5 người/năm so với 4 năm trước đó. Đó là một trong những cuộc điều tra trại giam cuối cùng của Bộ Tư pháp Mỹ.

Và 17 bang không có quy định hoặc cơ chế giám sát đối với các nhà tù địa phương, theo nghiên cứu của Reuters và một nghiên cứu khác của Michele Deitch - chuyên gia tại Trường Công vụ Lyndon B. Johnson thuộc Đại học Texas. 28 bang khác có những tiêu chuẩn tối thiểu và kiểm tra, đánh giá sức khỏe tù nhân theo khoảng thời gian nhất định. Deitch nói rằng: "Bạn không thể có chính sách tốt nếu không có dữ liệu tốt".

Vì vậy, các quan chức địa phương có thể vẫn mù mờ về mức độ nghiêm trọng của các vấn đề mà các trại giam ở khu vực của họ phải đối mặt. Do đó, không có sự can thiệp của cấp tiểu bang hay liên bang. Các quan chức của trại giam cũng phủ nhận các hành vi sai trái. "Chúng tôi không được xây dựng để trở thành bệnh viện tâm thần, cơ sở cai nghiện lớn nhất trong tiểu bang" - Đại tá James Martin, người giám sát trại giam cũ kỹ, mục nát 65 tuổi ở quận Marion (tiểu bang Indiana), cho biết. Tuy nhiên, trại giam có “nhiều giường cai nghiện hơn bất kỳ bệnh viện nào trong tiểu bang".

Một lỗ hổng khác trong hệ thống giám sát các trường hợp tử vong trong trại giam của Mỹ là việc tiết lộ thông tin sai lệch, theo Reuters.

"Rất nhiều người đang chết và họ chưa bao giờ bị kết án, và đó rõ ràng là một vấn đề lớn" - Nils Melzer, báo cáo viên đặc biệt của Liên Hợp Quốc về tra tấn và các hình phạt vô nhân đạo khác, nói.

Huyền Anh