Kiến giải khắc phục hệ thống thoát nước Thủ đô

Hệ thống thoát nước của Hà Nội hiện đang bị quá tải.

Hệ thống thoát nước Thủ đô quá tải trong những ngày mưa lớn

Theo báo cáo lượng mưa của Công ty Trách nhiệm hữu hạn Một thành viên Thoát nước Hà Nội ngày 30/9, nhiều khu vực ghi nhận lượng mưa cao đột biến: tại Ô Chợ Dừa là 527,2mm (vượt 170% công suất thiết kế), tại Hai Bà Trưng là 407,7mm (vượt 131,5%). Lượng mưa quá lớn khiến hệ thống thoát nước quá tải, nước mưa không thể tiêu thoát kịp đã chảy tràn trên mặt đường và dồn về khu vực trũng thấp, gây ngập sâu toàn thành phố trong nhiều giờ đồng hồ.

Các khu vực ngập sâu và kéo dài gồm: ngõ 89 Lạc Long Quân; ngã 3 Mỹ Đình-Thiên Hiền; Lê Đức Thọ (quảng trường sân Mỹ Đình); Dương Đình Nghệ-Nam Trung Yên (sau tòa Keangnam); đường Võ Chí Công (tòa nhà UDIC); đường Phú Xá (ngã 3 Phú Xá-Phúc Hoa); phố Phan Văn Trường; Hoa Bằng (ngõ 99); phố Trần Bình; đại lộ Thăng Long; Cầu Bươu-Yên Xá; Phùng Khoang; Triều Khúc; Tố Hữu (đoạn Lương Thế Vinh-Trung Văn); bến xe Yên Nghĩa; đường Quyết Thắng; Tây Mỗ; Cầu Cốc; Do Nha; Ngọc Trục; Miêu Nha; Đông Thắng (Ecohome 1) và Nhuệ Giang.

Một số khu đô thị mới cũng bị ảnh hưởng nặng: Văn Phú, Văn Quán, Dương Nội, Tây Hồ Tây, Resco, Ciputra... Nguyên nhân chủ yếu do hệ thống thoát nước riêng chưa kết nối đồng bộ ra các tuyến tiêu chính.

Mực nước sông, hồ nội đô dâng cao trong mưa lớn, vượt mức khống chế.

Cũng trong báo cáo ngày 30/9 của công ty, tính đến 16 giờ cùng ngày, mực nước trên hệ thống sông, kênh, hồ điều hòa tại Hà Nội đều dâng cao, nhiều nơi vượt ngưỡng khống chế và đạt mức cao nhất trong nhiều năm. Đáng chú ý, mực nước hồ Hoàn Kiếm đã lên tới 8,21m, hồ Trúc Bạch 6,75m, hồ Tây 6,11m.

Ngay khi nhiều điểm ngập trước đó nước chưa kịp rút, thì trận mưa ngày 6-8/10 cũng ghi nhận lượng mưa rất lớn. Theo báo cáo của Công ty trách nhiệm nhiệm hữu hạn Một thành viên Thoát nước Hà Nội, tổng lượng mưa đo được từ 7 giờ ngày 6/10 đến 6 giờ 30 phút ngày 8/10 phổ biến từ 200-300mm, cục bộ cao tại Ô Chợ Dừa 562,7mm; Vĩnh Thanh 423,3mm; Hai Bà Trưng 381,1mm; Đại Mỗ 352,7mm; Từ Liêm 314,5mm... khiến Thủ đô ghi nhận nhiều điểm úng ngập

Sau những sự cố trên, mỗi khi dự báo có mưa to, người dân Thủ đô lại thấp thỏm lo lắng cảnh nước ngập tái diễn. Điều này cho thấy tình trạng ngập úng tại Hà Nội không còn là hiện tượng bất thường, mà là hệ quả của sự quá tải kéo dài trong hạ tầng thoát nước, khiến mỗi khi mưa lớn xảy ra, thành phố gần như trở tay không kịp.

Chuyên gia giải thích nguyên nhân gây úng ngập toàn thành phố

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực hiện là Trưởng nhóm Nghiên cứu mạnh Kỹ thuật hạ tầng ứng phó với biến đổi khí hậu, Khoa Kiến trúc, Đô thị và Khoa học bền vững, Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật (Đại học Quốc gia Hà Nội). Từ góc nhìn của một nhà khoa học trong lĩnh vực hạ tầng đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu, ông đã chỉ ra nhiều nguyên nhân khiến Hà Nội rơi vào tình trạng ngập nặng trong đợt mưa cuối tháng 9, đầu tháng 10 vừa qua.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực cho biết, nhiều công trình xây dựng không tuân thủ quy định về khoảng lùi, diện tích cây xanh và mặt nước, làm mất đi các vùng đệm tiêu thoát nước tự nhiên.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực cho biết: “Hiện nay chúng ta đang thiếu giải pháp quản lý rủi ro thiên tai ngập lụt. Hà Nội và các khu vực lân cận như Thái Nguyên, Bắc Ninh, Lạng Sơn... dường như đều đang thiếu một "quy trình quản lý rủi ro thiên tai ngập lụt" hiệu quả. Các giải pháp chúng ta đã và đang thực hiện khá rời rạc, đơn lẻ, thiếu tính hệ thống, tổng thể và chủ động; chủ yếu mang tính khắc phục và bị động”.

Nguyên do thứ 2 được Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực đưa ra là quy hoạch thoát nước chưa đồng bộ, chậm cập nhật, hạ tầng thoát nước, thoát lũ lạc hậu, công suất thấp, chưa bám sát kịch bản biến động lượng mưa liên quan đến biến đổi khí hậu.

“Quy hoạch và thiết kế hệ thống thoát nước đô thị rõ ràng chưa tính đến yếu tố biến đổi khí hậu, mà cụ thể là sự gia tăng cường độ mưa, tần suất mưa và thời gian mưa như đã xảy ra trong những năm gần đây. Một trong những mấu chốt của bài toán quy hoạch hạ tầng thoát nước, thoát lũ là phải dự tính được lượng mưa cực đoan, bất thường trong tương lai. Với lượng mưa theo các kịch bản biến đổi khí hậu hiện nay, cần nhân thêm với hệ số an toàn tối thiểu K > 1,5-2,0 mới phản ánh phần nào mức độ cực đoan thực tế của đô thị Hà Nội nói riêng và các đô thị lân cận nói chung”, ông cho biết.

Một nguyên nhân mang tính hệ thống khác là sự phát triển đô thị thiếu kiểm soát. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Ngọc Trực lý giải: “Tại Việt Nam, đô thị càng phát triển thì vấn đề úng ngập càng xảy ra thường xuyên hơn. Hàng loạt đô thị lần đầu tiên chứng kiến ngập lụt lịch sử trong thời gian qua như Bắc Giang, Bắc Ninh, Phú Quốc, Đà Lạt, Buôn Ma Thuột… cũng như một số khu đô thị hiện đại tại Hà Nội, đã chứng tỏ rằng việc phát triển đô thị tại Việt Nam nói chung, tại Hà Nội nói riêng chưa được kiểm soát chặt chẽ. Mật độ xây dựng, quá trình bê-tông hóa bề mặt, việc sử dụng vật liệu không thân thiện đang khiến khả năng thấm nước tự nhiên của thành phố giảm mạnh, làm tăng lượng nước phải tiêu thoát qua hệ thống cống. Nhiều công trình xây dựng không tuân thủ quy định về khoảng lùi, diện tích cây xanh và mặt nước, làm mất đi các vùng đệm tiêu thoát nước tự nhiên”.

Quá trình phát triển đô thị thiếu kiểm soát không chỉ làm mất dần không gian thấm và trữ nước tự nhiên, mà còn khiến hệ thống thoát nước hiện có thường xuyên bị quá tải khi gặp mưa lớn kéo dài.

Phân tích rõ hơn về nguyên nhân gây ngập úng trên diện rộng, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà, Trưởng bộ môn Cấp thoát nước Trưởng đại học Thủy lợi, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cấp thoát nước và Môi trường, Hội Cấp thoát nước Việt Nam giải thích thêm: “Hệ thống thoát nước hiện nay của Hà Nội được thiết kế theo tiêu chuẩn mưa 310mm trong 2 ngày, theo Quy hoạch thoát nước đến năm 2030, tầm nhìn 2050. Tuy nhiên, riêng trận mưa ngày 30/9 đã đạt hơn 360mm chỉ trong 10 giờ, vượt xa năng lực thiết kế”.

Vấn đề lượng mưa vượt mức công suất thiết kế của hệ thống thoát nước cũng đã được nhắc đến trong lời xin lỗi của đại diện Sở xây dựng Hà Nội ngày 1/10. Theo đó, ngoài lý do yếu tố thời tiết cực đoan, Sở cũng thẳng thắn nhìn nhận hạn chế của hạ tầng. Hệ thống thoát nước hiện vẫn đang trong quá trình đầu tư, chưa hoàn thiện, thiếu đồng bộ; nhiều công trình đầu mối, hồ điều hòa theo quy hoạch triển khai còn chậm.

Cũng theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà, hiện nay, Hà Nội quy hoạch thoát nước và phát triển đô thị chưa thực sự đồng bộ. Nhiều khu vực mới, đặc biệt là phía tây và tây nam Thủ đô, những khu vực này có tốc độ phát triển nhanh nhưng hạ tầng thoát nước chưa được đầu tư tương xứng.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà -Trưởng bộ môn Cấp thoát nước Trưởng đại học Thủy lợi, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cấp thoát nước và Môi trường, Hội Cấp thoát nước Việt Nam.

“Trạm bơm Yên Nghĩa dù đã được xây dựng nhưng chưa thể vận hành hết công suất thiết kế do hệ thống kênh dẫn chưa hoàn thiện. Hệ thống thoát nước ở nhiều khu vực đã cũ kỹ, xuống cấp; một số nơi san nền đô thị chưa phù hợp, gây chia cắt, ảnh hưởng đến dòng chảy tự nhiên. Trong khi đó, diện tích hồ điều hòa, hồ chứa, đất trống và vùng trũng ngày càng bị thu hẹp, làm giảm đáng kể khả năng chứa và tiêu nước”, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà nhận định.

Trạm bơm Yên Nghĩa.

Có thể thấy, tình trạng ngập úng ở Hà Nội không chỉ xuất phát từ yếu tố thời tiết cực đoan, mà còn đến từ quá trình phát triển đô thị thiếu đồng bộ, đòi hỏi những giải pháp tổng thể và lâu dài để khắc phục.

Cần nhanh chóng triển khai đồng bộ các giải pháp thoát ngập

Với vai trò là nhà khoa học, giảng viên nhiều năm giảng dạy và nghiên cứu trong lĩnh vực biến đổi khí hậu và phát triển bền vững, đặc biệt về kỹ thuật hạ tầng ứng phó với biến đổi khí hậu, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực đề xuất các nhóm giải pháp trọng tâm sau:

Về nhóm giải pháp tổng thể, toàn diện, Hà Nội cần xây dựng, hoàn thiện và vận hành hệ thống “quy trình quản lý rủi ro thiên tai ngập lụt” cho Thủ đô nói riêng và các đô thị có nguy cơ ngập lụt nói chung. Quy trình này gồm năm bước, từ phòng ngừa, chuẩn bị, ứng phó đến phục hồi và tái thiết sau thiên tai. “Đây được xem là giải pháp nền tảng, mang tính chiến lược, góp phần bảo đảm an toàn và phát triển bền vững của đô thị”, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực nhận định.

Ông cũng đưa ra nhóm giải pháp vĩ mô trung và dài hạn, trong đó, Hà Nội cần sớm quy hoạch phòng tránh thiên tai thích ứng với biến đổi khí hậu, có thể biến các công viên, mảng xanh, hồ nước, đồng ruộng của thành phố thành nơi ở tạm thời cho nước mưa; phát triển các hồ điều tiết ngầm (hầm ngầm chứa nước mưa)… Đồng thời, phát triển hạ tầng chống ngập lụt đô thị Hà Nội có tính đến hiện tượng mưa bất thường trong tương lai; kiểm soát phát triển đô thị, đánh giá lại và điều chỉnh quy hoạch thoát lũ đảm bảo mục tiêu thoát nước trong điều kiện mới; số hóa và quản lý thông minh thông qua camera giám sát tại các điểm ngập để cảnh báo kịp thời cho người dân và cơ quan chức năng…

Về nhóm giải pháp tức thời, vi mô, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Trực cho rằng, Hà Nội cần triển khai các biện pháp ứng dụng ngay tại hiện trường như sử dụng tường chắn lũ lưu động kết hợp máy bơm để giải phóng nhanh nước tại các tuyến phố, khu dân cư ngập sâu, mô hình đã được nhiều quốc gia áp dụng hiệu quả. Đồng thời, thường xuyên khơi thông dòng chảy, lắp đặt lưới chắn rác tại miệng cống để ngăn tắc nghẽn, giúp nước rút nhanh hơn khi mưa lớn.

Cần sớm triển khai đồng bộ các giải pháp để người dân không còn cảnh ngập lụt.

Cùng chung quan điểm về sự cần thiết phải triển khai những giải pháp tổng thể và đồng bộ, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà, Trưởng bộ môn Cấp thoát nước Trưởng đại học Thủy lợi, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cấp thoát nước và Môi trường, Hội Cấp thoát nước Việt Nam đã đưa ra một số phương án cụ thể.

“Trước hết, cần cập nhật tiêu chuẩn thiết kế hệ thống thoát nước phù hợp với thực tế mưa lớn hiện nay, thay cho ngưỡng 310mm/2 ngày vốn đã lạc hậu, khi lượng mưa thực tế nhiều lần vượt 360-400mm chỉ trong một ngày. Cùng với đó, toàn bộ hệ thống tiêu thoát cần được rà soát, tính toán tổng thể và bài bản, ứng dụng công nghệ mô phỏng, khảo sát hiện trạng tiên tiến để bảo đảm tính khoa học và hiệu quả. Cần thiết ban hành quy định về tỷ lệ diện tích thấm tối thiểu, về tỷ lệ diện tích hồ điều hòa… trong các dự án đô thị mới”, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà cho biết.

“Ngoài ra, cần ứng dụng công nghệ quản lý thông minh (smart drainage) để giám sát mực nước, điều khiển bơm và cống tự động, cảnh báo ngập theo thời gian thực. Việc vận hành hệ thống sẽ hiệu quả hơn khi được quản lý bằng dữ liệu số và kết nối liên thông”, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đoàn Thu Hà cho biết thêm.

Cuối cùng, bà nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong việc phát triển các mô hình thoát nước bền vững. Bên cạnh đó cần có chiến lược tài chính, huy động nguồn vốn công-tư (PPP). Các giải pháp tài chính thúc đẩy việc phát triển hoàn thiện hệ thống thoát nước/công trình giảm ngập lụt như các chính sách vay ưu đãi, chương trình tín dụng xanh...

LÊ ĐỨC - CAO HƯƠNG