Kiến tạo tri thức, văn hóa và giáo dục trong kỷ nguyên AI

Bài giảng cho học sinh Trường PTTH Trần Phú (Hà Nội).

Tri thức, văn hóa và sáng tạo - yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia

Gần 200 tham luận của 280 học giả, chuyên gia, nhà hoạch định chính sách trong nước và quốc tế quy tụ tại Hà Nội tại Hội thảo Quốc tế "Engaging with Vietnam" lần thứ 15 vừa diễn ra trong 4 ngày trung tuần tháng 12 tại Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) với 10 phiên thảo luận toàn thể và 40 phiên song song đã bàn rất sâu sắc về chủ đề này.

Các báo cáo tham luận cho thấy sự nỗ lực trong việc làm rõ nhiều chủ đề quan trọng, bao gồm: thực trạng và những vấn đề đặt ra trong việc xây dựng tri thức trong kỷ nguyên AI; động lực tăng trưởng mới của Việt Nam dựa trên công nghiệp văn hóa; thiết kế, nội dung số và kinh tế sáng tạo, tương lai của giáo dục đại học Việt Nam trong bối cảnh đổi mới thể chế và công nghệ; văn hóa, di sản và bản sắc trong môi trường số cũng như những bàn thảo về chính sách phát triển và hội nhập quốc tế trong công nghiệp văn hóa.

Theo PGS. TS Đào Thanh Trường, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội, nhân loại đang đứng giữa những biến chuyển có tính lịch sử khi trí tuệ nhân tạo không chỉ hỗ trợ mà đang định hình lại nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội. Đại học Quốc gia Hà Nội, với định hướng trở thành đại học tinh hoa đa ngành - đa lĩnh vực, xác định cần kiến tạo hệ sinh thái tri thức nơi khoa học công nghệ, văn hóa, nghệ thuật và công nghiệp sáng tạo kết nối chặt chẽ, hỗ trợ lẫn nhau để thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Đây cũng là nền tảng để đào tạo nguồn nhân lực có tư duy liên ngành, đạo đức nghề nghiệp, thẩm mỹ văn hóa và năng lực sáng tạo, những phẩm chất mà AI khó có thể thay thế.

Còn theo Thứ trưởng Thường trực Bộ Ngoại giao Nguyễn Minh Vũ, tri thức, văn hóa, công nghệ và sáng tạo đang trở thành các yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh quốc gia. Ông cho rằng văn hóa từ lâu đã là nền tảng tinh thần của xã hội, đồng thời là sức mạnh mềm giúp kết nối các quốc gia, tăng cường hợp tác và quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới.

Trong bối cảnh AI thay đổi mạnh mẽ cách con người học tập, nghiên cứu và sáng tạo, văn hóa càng có vai trò định hướng để công nghệ phát triển theo hướng nhân văn, tôn trọng bản sắc và duy trì sự đa dạng.

Giáo dục và văn hóa trong kỷ nguyên AI: Tái định nghĩa mô hình học tập và sáng tạo

PGS. TS Nguyễn Văn Hiệu, Hiệu trưởng Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật (SIS, ĐHQGHN) khẳng định rằng AI đang buộc chúng ta phải tái định nghĩa cách thức học tập và sáng tạo. Các mô hình học tập tuyến tính truyền thống đang được thay thế bởi những mô hình mở, mạng lưới, liên ngành, đòi hỏi người học phải có năng lực tích hợp tri thức, tư duy phản biện, đạo đức, sáng tạo nghệ thuật và khả năng thích ứng cao trong môi trường số hóa.

Ông chỉ rõ những thách thức mà công nghiệp sáng tạo phải đối diện: quyền sở hữu trí tuệ khi AI tham gia sáng tạo; nguy cơ đồng nhất hóa thẩm mỹ; sự mất mát bản sắc trước các mô hình dữ liệu toàn cầu; hay vấn đề đạo đức khi AI có thể tạo hình ảnh giả, mô phỏng giọng nói nghệ sĩ hoặc tái hiện nhân vật đã khuất mà không có sự đồng thuận.

Những vấn đề này đòi hỏi thể chế mới để bảo vệ đa dạng văn hóa và đảm bảo công nghệ phục vụ con người.

"Các quốc gia ngày nay cạnh tranh không chỉ bằng tài nguyên vật chất mà bằng năng lực tạo ra giá trị mới từ tri thức, thiết kế, công nghệ và bản sắc văn hóa. Tuy nhiên, điều này cũng tạo ra việc tái định nghĩa cách thức học tập, sáng tạo đặc biệt trong sự biến chuyển của kỷ nguyên số" - PGS. TS Nguyễn Văn Hiệu bày tỏ.

Đặc biệt, sự phát triển của AI trong vòng vài năm trở lại đây đã không chỉ làm thay đổi bản chất lao động và tương lai của các hoạt động sáng tạo mà còn đặt lại câu hỏi về tính người, chủ thể sáng tạo, quyền sở hữu trí tuệ, đạo đức công nghệ và vai trò của nghệ thuật trong thời đại máy học.

Theo PGS. TS Nguyễn Văn Hiệu, trong bối cảnh đó, việc phân tích sâu mối quan hệ giữa giáo dục-tri thức-công nghệ-sáng tạo-văn hóa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam".

Công nghiệp văn hóa với mục tiêu đóng góp 7% GDP vào năm 2030 đang trở thành động lực tăng trưởng mới nhờ sự kết hợp giữa di sản văn hóa phong phú, lực lượng nhân lực trẻ và khả năng thích ứng nhanh với công nghệ. AI đang mở ra phương thức sáng tạo mới: tự động hóa sản xuất nội dung, thiết kế, điện ảnh, game, triển lãm ảo, bảo tàng số… đồng thời giúp sản phẩm sáng tạo Việt Nam tiếp cận thị trường toàn cầu.

Tuy nhiên, để tận dụng cơ hội này, theo Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tạ Quang Đông, Việt Nam cần xây dựng một hệ sinh thái liên ngành vững mạnh kết hợp văn hóa - nghệ thuật - công nghệ - kinh tế - truyền thông; cải cách giáo dục sáng tạo theo hướng mở; và đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa.

Những thảo luận và khuyến nghị tại hội thảo được kỳ vọng sẽ góp phần thiết thực vào quá trình hoạch định chính sách, phát triển công nghiệp sáng tạo, nâng cao năng lực giáo dục đại học và xây dựng hệ sinh thái tri thức của Việt Nam trong kỷ nguyên AI.

Trong khuôn khổ 4 ngày diễn ra, Hội thảo dự kiến đón tiếp hơn 300 đại biểu trong nước và quốc tế, với gần 10 phiên toàn thể, hơn 40 phiên song song, các phiên giới thiệu sách và tác giả, cùng nhiều hoạt động tương tác học thuật, văn hóa, nghệ thuật xoay quanh chủ đề năm nay. Engaging with Vietnam 2025 đã mở rộng mạng lưới học giả và chuyên gia quốc tế quan tâm đến Việt Nam, góp phần hình thành các dự án nghiên cứu và phát triển có chiều sâu, mang tính liên kết khu vực và toàn cầu. Thúc đẩy các dự án giáo dục, nghệ thuật và công nghiệp sáng tạo dựa trên nền tảng tri thức địa phương gắn với tư duy toàn cầu, góp phần định hình chính sách và thực hành đổi mới trong tương lai. Hội thảo cũng hướng đến việc kết nối với xã hội và cộng đồng đặc biệt là các bạn trẻ, các bạn học sinh - sinh viên thông qua việc triển khai hình thức bài giảng “Mỹ thuật - kết nối văn hóa và lịch sử trong trường học” cho học sinh Trường PTTH Trần Phú (Hà Nội).

Mai Anh