Kinh nghiệm gỡ thẻ IUU của một số quốc gia bị cảnh báo
Liên minh châu Âu (EU), thị trường nhập khẩu thủy sản lớn nhất thế giới, xây dựng một cơ chế giám sát nghiêm ngặt nhằm chống tình trạng khai thác bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (gọi tắt là IUU).
Tàu cá ra vào cảng cá Quy Nhơn. Ảnh: Đình Quân/TTXVN
Từ năm 2010, EU áp dụng hệ thống “thẻ vàng - thẻ đỏ” như một công cụ thương mại – chính trị để buộc các quốc gia xuất khẩu hải sản tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế về truy xuất nguồn gốc và quản lý nghề cá bền vững.
Cơ chế IUU và quy trình cảnh báo của EU
Cơ chế IUU được thiết kế như một công cụ phòng ngừa và trừng phạt. Khi phát hiện quốc gia có dấu hiệu vi phạm quy định về quản lý tàu cá hoặc không kiểm soát được sản lượng khai thác, Ủy ban châu Âu (EC) có thể đưa ra thẻ vàng, cảnh báo đầu tiên yêu cầu nước đó cải thiện hệ thống pháp lý và giám sát.
Nếu sau thời gian giám sát mà không đạt yêu cầu, quốc gia đó có thể bị áp thẻ đỏ, đồng nghĩa với việc EU cấm nhập khẩu mọi sản phẩm thủy sản từ nước này. Ngược lại, khi khắc phục thành công các vấn đề được chỉ ra, nước đó sẽ được rút thẻ.
EC đánh giá theo các tiêu chí gồm minh bạch nguồn gốc hải sản, quản lý đăng ký và cấp phép tàu cá, kiểm soát sản lượng qua cảng, xử lý tàu vi phạm và hợp tác với các tổ chức quốc tế về nghề cá. Thông thường, quá trình cải thiện và gỡ cảnh báo kéo dài nhiều nhiều năm.
Việc bị cảnh báo có thể gây ra một số thiệt hại lớn như kim ngạch xuất khẩu sang EU giảm đáng kể, uy tín ngành thủy sản sụt giảm và doanh nghiệp phải đối mặt với chi phí kiểm soát bổ sung. Nhiều chuyên gia coi cơ chế này là “rào cản kỹ thuật xanh” trong thương mại, phản ánh xu hướng gắn yêu cầu môi trường vào chính sách nhập khẩu của các nền kinh tế phát triển.
Các quốc gia từng bị cảnh báo IUU
Theo thống kê của IUUWatch, từ năm 2012 đến nay, Ủy ban châu Âu (EC) đã áp dụng cơ chế IUU đối với trên 25 quốc gia trên toàn cầu, trong đó có cả hình thức thẻ vàng và thẻ đỏ.
Các nước bị thẻ đỏ gồm Belize, Campuchia, Comoros, Cameroon, Sri Lanka, Saint Vincent and the Grenadines và Guinea. Trong đó, ba quốc gia đã được gỡ thẻ đỏ là Belize (2014), Sri Lanka (2016) và Guinea (2016), sau khi cải thiện khung pháp lý, siết chặt giám sát tàu cá và tăng cường hợp tác với các tổ chức nghề cá quốc tế. Bốn nước còn lại hiện vẫn bị áp dụng lệnh cấm xuất khẩu thủy sản vào thị trường EU.
Các nước bị thẻ vàng bao gồm Việt Nam (2017), Thái Lan (2015, đã gỡ năm 2019), Philippines (2014, đã gỡ năm 2015), Ecuador (2019, đã gỡ năm 2020), Ghana (2013, đã gỡ năm 2015), Curacao, Panama và một số quốc gia khác.
Đông Nam Á là khu vực chịu tác động mạnh nhất từ cơ chế IUU, khi Việt Nam, Thái Lan và Philippines đều từng bị EU cảnh báo. Thái Lan và Philippines đã gỡ được thẻ vàng sau các cải cách toàn diện về pháp lý và giám sát tàu cá, trong khi Việt Nam hiện vẫn duy trì thẻ vàng từ năm 2017 và đang tiếp tục triển khai các biện pháp khắc phục theo khuyến nghị của EC.
Bản đồ thể hiện tình trạng thẻ vàng, thẻ đỏ IUU do EU áp dụng đối với các quốc gia xuất khẩu thủy sản. Ảnh: IUUWatch.eu
Kinh nghiệm gỡ thẻ vàng của các quốc gia
Thái Lan được xem là trường hợp điển hình về việc gỡ thẻ vàng thành công. Bị cảnh báo năm 2015, nước này mất gần bốn năm để đáp ứng toàn bộ yêu cầu của EU. Chính phủ Thái Lan đã ban hành Luật Nghề cá 2015 với các điều khoản kiểm soát chặt chẽ hơn, triển khai hệ thống giám sát hành trình tàu cá (VMS), lập trung tâm kiểm soát nghề cá quốc gia (FMC) và áp dụng chế tài mạnh đối với chủ tàu vi phạm. Ngoài ra, Thái Lan còn số hóa hệ thống cấp phép, quản lý dữ liệu và mở rộng hợp tác với các tổ chức nghề cá quốc tế để chia sẻ thông tin. Năm 2019, EC chính thức rút thẻ vàng cho nước này.
Philippines cũng được cảnh báo vào năm 2014 do thiếu biện pháp kiểm soát tàu cá đánh bắt xa bờ. Sau đó, nước này đã tái cấu trúc cơ quan quản lý nghề cá, xây dựng hệ thống đăng ký tàu cá toàn quốc, yêu cầu báo cáo định kỳ sản lượng và tăng cường truy xuất nguồn gốc. Nhờ đó, chỉ sau một năm, EU đã gỡ thẻ vàng cho Philippines.
Sri Lanka bị áp thẻ đỏ năm 2014, bị cấm xuất khẩu vào EU trong gần hai năm. Nước này đã thành lập lực lượng chuyên trách liên ngành, tăng cường kiểm tra cảng và áp dụng quy trình giám sát chặt tàu cá ra vào vùng biển quốc tế. Đến năm 2016, EC rút lệnh cấm.
Các chuyên gia nhận định rằng điểm chung giữa những quốc gia gỡ thẻ thành công là ý chí chính trị cao, khung pháp lý rõ ràng, áp dụng công nghệ số và sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý. Tuy nhiên, khác biệt về năng lực hành chính và điều kiện kinh tế khiến thời gian khắc phục của mỗi nước không giống nhau.
Đối với các quốc gia đang trong diện cảnh báo, bài học từ Thái Lan và Philippines cho thấy việc gỡ thẻ không thể chỉ dựa vào nỗ lực của ngành thủy sản, mà đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của toàn bộ hệ thống quản lý, từ giám sát ngư trường, đăng ký tàu cá đến kiểm soát cảng và hoạt động xuất khẩu.
Nếu các biện pháp được triển khai quyết liệt và nhất quán, thời gian khắc phục có thể rút ngắn đáng kể, giúp quốc gia không chỉ phục hồi xuất khẩu sang EU mà còn nâng cao uy tín và khả năng tiếp cận các thị trường cao cấp khác như Nhật Bản và Mỹ.
