Kỳ 4: Sụp đổ trong nháy mắt

"Vết nứt" giúp phát hiện hành vi phạm pháp

Năm 2015, Theranos và Elizabeth dường như đạt tới đỉnh cao phát triển từ khi ra đời. Số vốn huy động được từ 400 triệu USD (năm 2013) đã nhảy vọt lên gần 700 triệu USD. Theranos nhận được tiền đầu tư từ những tên tuổi cả thế giới biết tới như gia đình nhà sáng lập chuỗi bán lẻ Walmart (150 triệu USD), tỷ phú truyền thông Rupert Murdoch (120 triệu USD), cựu Bộ trưởng Giáo dục Mỹ Betsy DeVos (100 triệu USD)... Tên tuổi của 12 thành viên Ban quản trị khiến nhiều người choáng váng: gồm các cựu Ngoại trưởng Henry Kissinger, George Shultz; cựu Bộ trưởng Quốc phòng William Perry và tướng 4 sao James Mattis, Đô đốc Hải quân đã nghỉ hưu Gary Roughead; các cựu Thượng nghị sĩ Bill Frist, Sam Nunn; tỷ phú Riley Bechtel - Giám đốc Tập đoàn kỹ thuật xây dựng Bechtel Corporation... Thậm chí tháng 7-2015, Phó tổng thống Joe Biden khi ấy đã đến thăm phòng thí nghiệm của Theranos.

Đến lúc này, chỉ những người trong nội bộ mới hiểu những vấn đề mà Theranos và người sáng lập Elizabeth phải đối mặt. Năm 2009, Ramesh Balwani trở thành nhân vật số 2 của Theranos với chính sách "bàn tay thép" trong nội bộ, dù anh này không chuyên về công nghệ sinh học hay từng khởi nghiệp. Giữa Ramesh và Elizabeth từng quan hệ tình cảm và họ đã chia tay vào năm 2016. Sau này, Elizabeth tố cáo Ramesh đã thao túng và đe dọa cô ta trong các quyết định.

Tyler Shultz

Nhưng vấn đề lớn nhất của Theranos nằm ở chỗ sự nghi ngờ của giới khoa học và chuyên môn y khoa đối với thiết bị xét nghiệm "bá bệnh" Edison, mà theo quảng cáo là có thể xác định được - tùy thời điểm quảng cáo - từ 200 đến 255 bệnh. Tuy nhiên, đến năm 2015 Cơ quan quản lý thực và dược phẩm Mỹ (FDA) chỉ mới chấp nhận rằng Edison có thể xác định được chứng nhiễm virus Herpes. Việc này cản trở khả năng mở rộng sử dụng Edison. Các tập đoàn dược phẩm lớn vì thế cũng không bắt tay với Theranos.

Nhân viên kỹ thuật của Theranos phát hiện ra những vấn đề của Edison và đã báo cáo với Ramesh lẫn Elizabeth nhưng bị lờ đi, thậm chí bị đe dọa khiến họ phải rời công ty và một trong số đó chính là cháu của cựu Ngoại trưởng George Shultz.

Sụp đổ

Tyler Shultz vào làm việc tại bộ phận chẩn đoán bệnh của Theranos năm 2013 khi mới 22 tuổi, vừa tốt nghiệp ngành Sinh học. Ban đầu anh rất nể tầm nhìn của cô chủ trẻ, nhưng sau đó phát hiện các báo cáo nội bộ về kết quả xét nghiệm bị chỉnh sửa, những yếu tố sai của Edison rất nhiều nhưng tất cả đều bị bỏ qua và người ta chỉ chọn những gì nổi bật của kết quả đúng. Tệ hơn, chẳng ai biết chính xác Edison hoạt động ra sao, khi ngay cả các thanh tra viên cũng không được vào phòng máy. Tyler phát hiện ra rằng: Các xét nghiệm máu được thực hiện trên số thiết bị Theranos mua của những nhà sản xuất khác, không phải trên máy Edison như quảng cáo!

Sơ đồ máy Edison

Đề xuất với Balwani và Elizabeth về vấn đề này không thành, Tyler cầu cứu ông mình nhưng vị cựu ngoại trưởng vẫn không tin và trong cuộc gặp mặt gay gắt tại nhà ông, Tyler buộc phải ký cam kết không tiết lộ những điều mình biết, nhưng anh từ chối. Không còn cách nào khác, Tyler dùng biệt danh liên lạc với nhà báo John Carreyrou của tờ Wall Street Journal và từ đây những vấn đề cùng chiêu trò khoác lác của Elizabeth đã bị phơi bày trên mặt báo vào tháng 10-2015.

Dưới áp lực dư luận, Walgreens tạm thời ngưng hợp tác với Theranos vào tháng 01-2016, ba tháng sau đó Ủy ban Chứng khoán tiến hành điều tra Theranos, lúc này Balwani phải rời công ty. Nhiều đơn kiện dẫn tới các cuộc điều tra trong giai đoạn 2016 - 2018. Tháng 3-2018, Ủy ban Chứng khoán Mỹ EC cáo buộc Elizabeth và Balwani hành vi lừa đảo 700 triệu USD từ các nhà đầu tư khi quảng cáo sản phẩm sai sự thật đồng thời "nổ" rằng công nghệ của họ đang được Lầu Năm Góc sử dụng trong các tình huống chiến đấu, khai man doanh thu năm 2014 đạt 100 triệu USD trong khi con số thực tế chỉ là 100.000 USD...

Tháng 9-2018, Theranos chính thức giải thể. Trước đó 3 tháng, Elizabeth và Balwani bị truy tố về các tội lừa đảo nhà đầu tư, bác sĩ và người bệnh. Do dịch Covid-19 nên tới ngày 31-8-2021, tòa án mới bắt đầu xét xử Elizabeth (Balwani sẽ hầu tòa sau) và phải tới ngày 18-11-2022 mới đưa ra kết luận rằng nữ doanh nhân này đã phạm tội lừa đảo các nhà đầu tư và phải chịu mức án 135 tháng tù (trong đó có 9 năm 6 tháng bắt buộc) cùng 3 năm quản thúc sau khi ra tù.

(Còn tiếp...)

NGA NGUYỄN