Kỳ 6: Những sáng chế diệu kỳ từ thế giới cổ đại

Trước chuyến du hành tới “xứ sở của những vị thần”, tôi đã gom nhặt được chút ít thông tin về những thành tựu rực rỡ của nền văn minh Hy Lạp cổ đại, vốn được đánh giá là “cơ sở đầu tiên và cũng là mẫu mực của nền văn minh phương Tây sau này”. Nhưng kinh ngạc, thậm chí choáng váng vẫn là trạng thái cảm xúc xuyên suốt của tôi, khi có dịp lang thang trong Bảo tàng Công nghệ Hy Lạp cổ đại Kotsanas và chiêm ngưỡng những cỗ máy diệu kỳ, những sáng chế vượt tầm thời đại từng được người Hy Lạp cổ phát minh cách đây cỡ… vài chục thế kỷ!

Từ Giải thưởng Bảo tàng châu Âu năm 2019…

Nhắc đến robot hay máy tính, nhắc đến tự động hóa hay vũ khí tia nhiệt, nhắc đến vũ khí hóa học hay công nghệ nano…, bạn cũng như tôi sẽ nghĩ ngay đến cái mốc thời gian hiện tại. Khi nhân loại đang sải những bước đi thần tốc vào thế kỷ 21. Khi con người đã chinh phục những đỉnh cao khoa học kỹ thuật sau hàng thiên niên kỷ mò mẫm tìm đường, vật vã học hỏi và hoàn thiện nghiên cứu. Còn nếu quay ngược kim đồng hồ thời gian về đầu thế kỷ 20, những khái niệm kể trên chỉ xuất hiện trong những bộ phim khoa học viễn tưởng - nơi trí tưởng tượng của con người được mở rộng biên độ tới không cùng.

Có sự liên tưởng thú vị đó, bởi tôi được chứng kiến tất cả những ý tưởng táo bạo vừa liệt kê, với cùng một cụm từ kèm theo giống hệt nhau: “lần đầu tiên trong lịch sử nhân loại” chỉ sau một hành trình khám phá bảo tàng. Tất cả đều xuất hiện vào thời cổ đại, ở dấu mốc nhiều năm trước Công nguyên. Tất cả đều là sản phẩm của những bộ óc sáng tạo siêu việt, vốn đã sống cách chúng ta quá nhiều trang vàng lịch sử.

Với một người bình thường, sẽ rất khó mường tượng nếu chỉ được đọc về những thành tựu phát triển rực rỡ này thông qua những dòng ghi chép khô khan. Cũng sẽ rất khó hình dung, nếu chỉ nhìn vào những hình vẽ sơ lược còn lưu lại trong thư tịch cổ. Bởi thế, ý tưởng xây dựng một bảo tàng tư nhân để tái hiện những đỉnh cao công nghệ cổ đại của kỹ sư Kostas Kotsanas rất đáng được ghi nhận và tôn vinh, như một nỗ lực phổ cập nền văn minh rực rỡ xưa kia đến với số đông công chúng yêu khoa học.

Chiếc máy bán hàng đầu tiên trong lịch sử loài người. Khi ta thả một đồng xu, sức nặng của nó sẽ làm lệch cán cân thăng bằng và khiến nước chảy ra ngoài.

Hệ thống mật mã đầu tiên trong lịch sử nhân loại. Dùng các ký tự đơn lẻ, các mệnh lệnh ngắn gọn của tướng lĩnh được tự động chuyển tới quân lính đang chiến đấu ở xa.

Dành tới 22 năm nghiên cứu và phục dựng các phiên bản với độ chính xác gần như hoàn hảo, cảm hứng xuất hiện sau một buổi đọc thơ Hy Lạp khi còn là sinh viên đại học đã được Kotsanas hiện thực hóa, để biến bảo tàng thành một điểm đến đặc biệt hấp dẫn tại thủ đô Athens hiện nay.

Vài giờ lang thang trong bảo tàng, khách tham quan không chỉ được nhìn những cỗ máy có tuổi đời hơn hai nghìn năm vận hành nhịp nhàng theo một cách thức trực quan đầy sinh động mà còn được xem những video clip (phần đa dưới dạng hoạt hình), được tìm hiểu sơ đồ hoạt động cùng thông tin súc tích về tác giả trình bày hấp dẫn, dễ hiểu. Tất cả sẽ giúp hành trình ngược dòng quá khứ trở nên vô cùng đơn giản và đầy cuốn hút, ngay cả với những đối tượng “dốt” công nghệ và “mù” khoa học - như tôi.

Để có thể móc những khối đá cực lớn để đưa lên cao, người Hy Lạp cổ đã nghĩ ra cách đóng một cái nêm có hình dạng đặc biệt vào giữa tảng đá. Với hình dạng đó, nêm được cố định cực kỳ chắc chắn giúp tảng đá nặng hàng chục tấn được vận chuyển lên các công trình lớn theo cách thức rất nhẹ nhàng.

Vị kiến trúc sư đã nghiên cứu kỹ lưỡng thông tin từ mọi nguồn tin cậy có thể. Từ các văn bản Hy Lạp đến tài liệu bằng tiếng Latin hay ngôn ngữ Arab cổ, từ những bức tranh ít ỏi trong thư viện đến những phát hiện khảo cổ học liên quan, bảo tàng được đánh giá là địa chỉ uy tín nhất, toàn diện nhất về những thành tựu công nghệ Hy Lạp cổ đại trên phạm vi toàn thế giới. Không chỉ có vậy, ông còn có công tái hiện những nhạc cụ cùng những trò chơi và những món đồ chơi cổ đại trong một địa chỉ văn hóa giá trị khác - Bảo tàng Nhạc cụ - Đồ chơi và Trò chơi cổ đại được đặt tại Katakolo, với sự bảo trợ của Hội đồng thành phố Pygros (Hy Lạp).

Chính thức mở cửa vào ngày 8-1-2018, bảo tàng chỉ cách Tòa nhà Quốc hội nằm tại trung tâm Athens có vài trăm mét. Với tổng diện tích 700m2, công trình được xây dựng theo trường phái Tân nghệ thuật này từng thuộc về Nữ hoàng Aspacia Manos vốn là vợ của vị vua Alexander I.

Robot tự động đầu tiên mà loài người phát minh ra từ TK 3 trước Công nguyên được gọi là "Người hầu tự động của Philon". Với kích thước to bằng người thật, robot có thể rót rượu từ chiếc bình vào cốc và dừng lại, khi cốc đầy.

Hướng tới cái đích lan tỏa những khía cạnh vốn ít được biết tới trong kho tàng văn minh Hy Lạp cổ đại, bảo tàng là một minh chứng rõ ràng cho nhận định: những phát kiến công nghệ vĩ đại của người cổ đại đã đặt nền móng vững chắc và gần gũi một cách đáng kinh ngạc với thành tựu khoa học hiện đại hôm nay. Như bu - lông và đai ốc, ròng rọc và dây đai, bánh răng và nhông xích, bộ truyền thủy lực và nhiệt động học…đã từng là nền tảng công nghệ của tiền nhân và giúp họ chinh phục những đỉnh cao khoa học nằm ngoài sức tưởng tượng. Không may, kể từ khi nền văn minh cực thịnh đó chấm dứt, nhân loại phải mất tới cả nghìn năm để khôi phục lại những phát kiến đã bị lãng quên. Và càng đi sâu tìm hiểu những thành tựu tuyệt vời này, lớp hậu sinh càng nhận ra thế giới hiện đại ngày nay nợ người Hy Lạp cổ đại nhiều tới mức nào.

Ngoài phục vụ ngay tại Athens, tổ chức những cuộc trưng bày lưu động, tại nhiều quốc gia và châu lục cũng là hướng đi mà chủ nhân của bảo tàng độc đáo này hướng tới. Năm 2019 vừa rồi, điểm đến văn hóa này đã vinh dự nhận Giải thưởng Bảo tàng châu Âu của năm - một sự thưởng xứng đáng!

… đến đặt viên gạch đầu tiên để xây nên bức tường khoa học công nghệ

Không thể không ngạc nhiên, khi nhìn lại những thành tựu vĩ đại sản sinh từ trí tuệ siêu phàm của những tên tuổi lẫy lừng trong lịch sử Hy Lạp cổ đại. Những người khổng lồ toán học đặt cơ sở cho môn hình học, tính được chu vi quả đất cùng diện tích - chu vi các hình và cả giá trị số Pi. Nhà toán học Thales đo chiều cao Kim tự tháp nhờ bóng đổ trên mặt đất, dự báo chính xác ngày xảy ra nhật thực… Pithagoras thừa nhận trái đất hình cầu và chuyển động theo một quỹ đạo nhất định. Archimedes phát hiện ra lực đẩy của nước và nguyên lý đòn bẩy…Các nhà thiên văn học thì công bố bản đồ thiên văn Babylon, vẽ được bản đồ thế giới đầu tiên và tính được một năm có 365 và 5/19 ngày… Các thần y đã biết não là trung tâm hệ thần kinh, đã đưa ra học thuyết về sự tuần hoàn của máu cùng phương pháp chẩn bệnh bằng bắt mạch…

Chiếc đồng hồ báo thức đầu tiên của nhân loại, là sáng chế của triết gia Plato. Một hệ thống thủy lực gồm bình chứa nước hoạt động nhờ áp suất không khí để reo lên với âm thanh chói tai vào thời điểm do người sử dụng cài đặt.

Chính vì vậy, Hy Lạp mới có robot bay của “cha đẻ ngành kỹ thuật cơ khí” Archytas - một con bồ câu bằng gỗ có thể bay vài trăm mét chỉ nhờ vào hơi nước nén. Mới có trạm dự báo thời tiết đầu tiên - Tháp đồng hồ Tower of the Winds giúp các thương gia tính toán thời gian vận chuyển hàng hóa trong thời tiết xấu. Mới có ngọn hải đăng đầu tiên được xây ở Alexandria để dẫn đường cho tàu thuyền đi lại.

Cũng nhờ thế, Hy Lạp mới phát minh ra cửa tự động - vốn được coi là “phép lạ của các vị thần” hay chiếc đồng hồ báo thức đầu tiên của nhà triết học nổi tiếng Plato. Vũ khí tia nhiệt sử dụng khả năng phản chiếu ánh sáng rất mạnh từ các tấm đồng - thiếc đánh bóng đã được Archimedes sáng chế, để tạo ra một loại thấu kính hội tụ nhằm đốt cháy tàu địch.

“Ngọn lửa Hy Lạp” - hỗn hợp chất lỏng bí ẩn được bắn qua ống hoặc vòi, có thể cháy trong nước và chỉ bị dập tắt bằng dấm và cát đã trở thành vũ khí hóa học đầu tiên của nhân loại. Và thủy tinh dẻo - thuốc giải độc vạn năng - chén thánh Lycurgus phủ các hạt nano vàng và bạc giúp đổi màu tùy vào vị trí quan sát… là những phát minh siêu phàm mà khoa học hiện đại vẫn đành bó tay, chưa thể lý giải chính xác.

Cỗ máy Antikythera - chiếc máy tính dầu tiên ra đời từ TK 1 trước Công nguyên có thể tự động tính toán các hiện tượng thiên văn, thậm chí có thể tính toán được năm nhuận.

Một hệ thống thủy lực vận hành khá phức tạp bên dưới có thể khiến những chú chim cất tiếng hót véo von và con cú có thể quay đầu.

Trong không gian Bảo tàng, tôi được chứng kiến chiếc máy tính đầu tiên mang tên Antikythera. Với một hệ thống bánh răng bằng đồng phức tạp làm quay mặt đồng hồ bên ngoài cho phép hiện thị vị trí chính xác của Mặt trăng - Mặt trời cùng sự xuất hiện của những vì sao cụ thể, đây cũng là thiết bị đầu tiên tự động tính toán được các hiện tượng thiên văn, thậm chí tính được cả năm nhuận. Rồi hệ thống sưởi ấm đầu tiên của người Minoan, robot tự động đầu tiên mang tên “người hầu của Philon” có thể rót rượu nhờ kết hợp lò xo, trọng lượng và áp suất không khí.

Cũng không thể quên nhà hát tự động của kỹ sư Hero, với một lễ hội của thần rượu vang Dionysos có nhân vật di chuyển khi lửa thắp trên bàn thờ, có âm thanh và ánh sáng kết hợp với nước - rượu chảy tràn.

Cũng phải kể thêm chiếc máy bán hàng tự động đầu tiên, cứ thả đồng xu vào là nước chảy ra hay những thiết bị nâng và vận chuyển vật liệu tinh vi giúp xây dựng những công trình rất cao với nhân lực tối thiểu. Rồi đồng hồ thủy lực của Archimedes, máy bắn đá của Dionysos xứ Alexandria, đài phun nước thần kỳ của Heron, vít thủy lực vô tận, cần trục nâng thẳng đứng, cối xay nước ở Stravon, thiết bị viễn thông được mã hóa, đàn bầu một dây của Pythagoras… Tất cả đều là những thiết bị ứng dụng “đầu tiên”, trong lịch sử văn minh loài người.

Chiêm ngưỡng một bức tranh công nghệ cổ đại toàn cảnh, với những đường nét cùng mảng màu sắc sảo và rực rỡ là điều mà mỗi khách tham quan được nhận, sau vài giờ thăm thú bảo tàng Kotsanas. Người ta hay nói, Hy Lạp là cái nôi của nền văn minh Tây phương. Nhưng để hiểu thật sự cụm từ “cái nôi” khá trừu tượng này, không gì hiệu quả hơn là đến với Bảo tàng Công nghệ cổ đại Hy Lạp. Bởi từ những trải nghiệm của cá nhân tôi, những kiến thức mà bạn nhận được, sau mỗi phút giây đều thực sự vô giá!

HỒ CÚC PHƯƠNG