Ký ức lên hương trong cái viết của Lê Thiết Cương

Lê Thiết Cương là giai phố cổ chính hiệu, của Hà Nội 36 phố phường, mà tự ngày xửa ngày xưa, khi Hà Nội thoạt đầu vỡ vạc địa văn hóa, còn mang đúng cái tên quê mùa: Kẻ Chợ, nơi bán mua, mua bán, để từ đó hình thành phường - phố, với những địa danh… hàng, cho người Hà Nội đến mua… hàng.

Cái viết của họa sĩ - giai phố cổ

Tùy duyên, mỗi phố cổ Hà Nội xưa đều là nơi bày hàng, chuyên trị bán đồ thủ công, làm thuần bằng tay, chả dính líu một tí ti máy móc nào. Và, hàng họ đều được chế tác bằng tay thợ của các phường nghề trong làng nghề thủ công - mà LÀNG vốn mọc chi chít quanh Kẻ Chợ - rồi dắt díu nhau gồng gánh đem lên bày bán ở Kẻ Chợ - Thăng Long.

Từ đấy mới có từ ghép “phố - phường” trong “Hà Nội 36 phố phường”, với những tên phố - hàng độc đáo: Hàng Hành, Hàng Mắm, Hàng Muối, Hàng Tre, Hàng Giấy, Hàng Cót, Hàng Buồm, Hàng Khay, Hàng Nón, Hàng Gà, Hàng Điếu, Hàng Mành, Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Vôi…

Giai phố cổ Hà Nội Lê Thiết Cương, được mẹ đẻ ra ở phố cổ, vì thế mà ngay từ tấm bé thơ dại, tâm hồn non xanh của Cương đã mặc nhiên thấm đẫm hương sắc, mùi vị, hơi hướng, linh cảm, trực giác… trong cái nhớ, cái thương, cái cảm và cái vỡ lẽ… cho suốt một đời trải nghiệm, nghiệm sinh về Hà Thành của Cương.

Từ đấy, nghiễm nhiên đã thành cái Sống, và tới lúc, tới mùa, tới bến… đủ đầy, cái Sống đã bật lên thành Cái Vẽ, và Cái Viết. Và hồn nhiên như cái Chơi - nghệ thuật, vừa lý tính, cực đoan và quả quyết, trong lựa chọn phong cách nghệ thuật tối giản của chính mình - trước hết là trong cái Vẽ!

Họa sĩ Lê Thiết Cương - giai phố cổ Hà Nội. Ảnh: Duy Anh.

Tôi từng choáng ngợp trước mỹ học tối giản của hội họa Lê Thiết Cương, từng vì thế mà giao hảo thân thiết chị em với Cương, được Cương quý hóa, tặng tranh, và tự sở hữu hàng chục bức tranh mà tôi cho là đẹp - cái đẹp “mĩ học của sự vuông tròn”, được hiển thị tối giản hai hình họa vuông tròn.

Hội họa mang phong cách tối giản ấy của Cương, đã được Cương biến tấu phong nhiêu đến huy hoàng, sống động, đã được Cương thiết kế trên hai hình họa cốt lõi: Vuông - Tròn. Đấy vốn là cặp đôi âm - dương, căn cơ của triết lý văn hóa phương Đông, cắt nghĩa quan hệ biện chứng, giữa hai đại lượng cơ bản nhất là Vũ Trụ và Con Người. Con người vừa là tiểu vũ trụ, vừa là trung tâm vũ trụ, nằm giữa quan hệ bộ ba hữu cơ: Thiên - Địa - Nhân. Như thế, ngôi vị của con người - được đặt vào chính giữa vũ trụ bao la, với tư thế: đầu đội Trời, chân đạp Đất.

Tưởng như Cương đã chỉ yêu dấu, lập thân và tồn tại bằng mỹ học tối giản - đã thành phát ngôn độc quyền về sự hiện diện họa sĩ của mình, trong CÁI VẼ.

Song, thật bất ngờ, ta bỗng thấy phát lộ một Lê Thiết Cương VIẾT. Cái Viết này dường như đã được hình thành ngay trong tư duy về cái vẽ của Cương, và sự ra đời của những tác phẩm viết của Cương, càng về sau, càng song hành với cái vẽ của Cương, như sự thống nhất giữa những mặt đối lập trong mỹ học tối giản - đã khiến hội họa Lê Thiết Cương hiện diện riêng ra một lối.

Mà Viết - tự thân là cử chỉ sáng tạo căn cơ nhất của nhà văn, trong cuộc chơi chữ văn chương, bởi văn học vốn đã là nghệ thuật của ngôn từ, hiện hữu chỉ bằng chữ phi vật thể, mà người tiếp xúc là người đọc, khác biệt hẳn với người xem - nghe nhìn các loại hình nghệ thuật hữu thể khác, như âm nhạc, sân khấu, hội họa, điện ảnh, múa vv…

Mê vẽ, Cương ngộ ra, cái đọc “thiên kinh vạn quyển” chính là cơ sở văn hóa thâm sâu nhất, nếu muốn thiết lập nền tảng mỹ học của cái vẽ tối giản. Bởi thế, Cương dấn thân sang mê chữ, chịu đọc, chịu tự học qua cái đọc, để dấn thân vào cái viết, như một cuộc chơi mới và khác.

Cũng chính vì thế, thật may cho người đọc Cương, đã đọc văn chương của Cương, theo một cáchđọc mới và khác.

Viết mới, phải đọc mới - văn chương Tiếng Chợ của Lê Thiết Cương

Trên tay tôi là bản bông (bản in thử cuối, trước khi chính thức in sách), là sách sắp xuất bản của họa sĩ Lê Thiết Cương: Tiếng Chợ , NXB Trẻ, 2025.

Tiếng Chợ (NXB Trẻ, 2025) gần 200 trang, thể loại có vẻ như…tản văn (vì không thấy ghi trên bìa sách). Tiếng Chợ gồm hai phần: Một, Mùi Bếp. Hai, Nếp Phố.

Lê Thiết Cương dụng ý cấu trúc sách liên hoàn, mỗi một phần sách là tập hợp những tản văn nhỏ, gọn, xinh, dài chừng hơn 1000 chữ, đến hơn 2000 chữ, và nhất định phục vụ chủ đề đã xác định ngay từ đầu mỗi tản văn, ngay từ phần 1, Mùi bếp hoặc phần 2, Nếp phố của tên chung sách là Tiếng Chợ.

Tản văn nào cũng được đặt tên, kèm một lời dẫn, như kiểu sapo, mà tôi từng viết, dẫn vào mỗi truyện ngắn in trang giữa, nổi tiếng một thời của báo Lao động cuối tuần, mà Cương cũng thường được Đỗ Quang Hạnh chủ biên, mời vẽ minh họa.

Sách Tiếng Chợ. Ảnh: NXB Trẻ.

Tên từng tiểu phẩm được Cương ý tứ đặt trên cùng là một ảnh minh họa, sau đó đặt tên thật giản dị, ít chữ, tránh bày biện, rậm lời. Theo tên phần một, Mùi Bếp, ta sẽ có một chuỗi 12 tên đơn giản như sau: Bếp đơn, (6/2009), Bếp riêng, (7/2011), Dọn bếp, (9/2010), Hương bếp, (3/2025), Mùi Mẹ, (5/2017), Mùi Tết, (12/2018), Biên giới nước mắm, (7/2004), Gia vị tinh hoa,( Tokio 6/2024), Đau cốm, ( tháng 6/2010), Mòn sen, (11/2024), Rau càng cua, (12/2015), Miếng cháy, (6/2005).

Phần hai, Nếp phố, vẫn tiếp nối một chuỗi tên đơn giản, như thế:

Tiếng chợ, (3/2025), Ăn ngõ, (3/ 2025), Ăn đẹp, (11/2022), Nếp ăn, (12/2023), Nếp người (12.2013), Được - mất, (2005), Bát và người, (2016), Chuyện ăn chuyện nói, (không ghi năm), Cà phê phố cổ, (12/2015), Duyên Hà Nội, ( 2015), Một phần trăm Hà Nội, (4, năm 2016), Quán chuyện (7/2006), Tửu chung hữu chuyện, (3/2025). Và cuối chót, là “Kẻ sĩ kẻ chợ”, (thay lời bạt), của nhà văn Nguyễn Việt Hà…

Họa sĩ Cương đã thiết kế cuốn sách của mình, theo hình dáng nở nang, dang rộng của một bức - tranh - chữ. Trước khi đọc chữ, Cương nghĩ, có thể cần thiết phải cho người đọc được ngắm chữ đã. Nên trước mỗi một tản văn, Cương đã để nguyên một trang, nếu không đặt một ảnh minh định chủ đề ưng ý, thì nhất thiết phải có tên tản văn và vài dòng đề từ (lời dẫn) thật ngắn, ý nhị, tinh tế đưa người đọc vào từng tản văn.

Thí dụ, nguyên trang 27, tên: Hương Bếp, với đề từ nhẹ như…mùi bếp: Mùi của bếp Việt là mùi của khói rơm, mùi nước mắm, mùi mẻ và… thế là người đọc nghiễm nhiên bị cuốn ngay vào tản văn của trang sau đó…

Cứ thế, tác giả Lê Thiết Cương lôi cuốn, dẫn dụ, mê hoặc người đọc hết phần 1 đến phần 2 sách Tiếng Chợ , cho đến… trang cuối cùng, có lẽ là một tản văn chăng, “Kẻ sĩ kẻ chợ" của nhà văn Nguyễn Việt Hà - cũng giai phố cổ, ở phố Nhà Chung, gần nhà Cương, 39A Lý Quốc Sư, để gói tròn sách Cương “thay lời bạt”.

Vậy còn lý do gì để ngần ngừ nữa, khi họa sĩ Lê Thiết Cương đã vẽ nên một tranh chữ độc đáo, rủ rê, ám thị, quyến luyến người đọc đi theo tiếng chợ Hà Nội để đắm mình vào mùi hương thầm Hà Nội đầy mê đắm?

Xin hãy mở Tiếng chợ và đọc… chậm để thưởng thức cho “vỡ chữ”, và có thể cảm nhận “chữ” cả bóng lẫn hình, có thể cùng hòa cảm với nhà văn Nguyễn Việt Hà, rằng: “Bài nào Cương viết đều nhoi nhói bâng quơ đau, đều âm ẩm mặn chát như nước mắt của đàn ông có tuổi”.

Vậy thì bạn đọc thân mến, hãy mở Tiếng chợ của Lê Thiết Cương, với cảm giác khám phá việc đọc vỡ chữ - mới và khác. Tại sao không?

PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái