Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ: 'Bảo tồn văn hóa dân tộc Mường - nhiệm vụ xuyên suốt, được triển khai đồng bộ và hiệu quả'

Đặc biệt, trong đời sống hiện đại ngày nay, nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của đồng bào dân tộc Mường đã bị mai một do các yếu tố tác động tiêu cực. Trước thực trạng này, Tỉnh phú Thọ nói chung và nhiều địa phương trong tỉnh nói riêng, đã có những cách làm hay để góp phần gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa của dân tộc Mường.

Để giúp độc giả hiểu rõ hơn về công tác “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc Mường” tại tỉnh Phú Thọ. Tạp chí điện tử Văn hóa và Phát triển đã có cuộc trao đổi với ông Dương Hoàng Hương - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ.

Ông Dương Hoàng Hương - Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ

PV: Thưa ông! Để bảo tồn, phát huy mạnh mẽ hơn nữa các giá trị truyền thống đặc sắc của văn hóa dân tộc Mường tại tỉnh Phú Thọ, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có những kế hoạch và giải pháp gì?

Ông Dương Hoàng Hương: Người Mường trên địa bàn tỉnh Phú Thọ được biết đến là cư dân bản địa, là cái gốc của người Việt cổ. Các giá trị truyền thống đặc sắc của văn hóa dân tộc Mường là tài sản vô giá gắn kết cộng đồng dân tộc Việt Nam. Qua quá trình lịch sử phát triển, người Mường ở tại tỉnh Phú Thọ đã sáng tạo ra những giá trị văn hóa độc đáo từ phong tục, tập quán, tín ngưỡng, ẩm thực, dân ca, tục ngữ, lễ hội, tri thức dân gian, Mo Mường… là tài sản vô cùng quý báu không chỉ đối với trong nước mà có những di sản mang giá trị nhân loại. Để bảo tồn và phát huy mạnh mẽ hơn nữa các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc Mường trên địa bàn tỉnh Phú Thọ, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã và đang triển khai đồng bộ nhiều kế hoạch và giải pháp cụ thể như sau:

- Thực hiện điều tra, thống kê, lập hồ sơ khoa học về các loại hình di sản văn hóa vật thể và phi vật thể tiêu biểu của đồng bào Mường; hướng dẫn và phối hợp với các địa phương có đông đồng bào Mường sinh sống tại các xã trên địa bàn tỉnh để xây dựng hồ sơ đề nghị công nhận di sản cấp Quốc gia đối với các giá trị tiêu biểu của văn hóa Mường. Hoàn thành lập hồ sơ Mo Mường trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.

- Tổ chức các hoạt động truyền dạy, phục dựng nghi lễ, lễ hội truyền thống. Tổ chức hoạt động giao lưu văn hóa giữa các vùng Mường trong tỉnh và với các tỉnh bạn có đồng bào Mường sinh sống để góp phần tạo sự gắn kết cộng đồng bảo tồn tốt hơn giá trị văn hóa truyền thống.

- Xây dựng không gian văn hóa Mường tại các địa phương tiêu biểu. Hỗ trợ bảo tồn kiến trúc nhà sàn truyền thống, các sinh hoạt văn hóa bản địa trong cộng đồng.

- Lồng ghép công tác bảo tồn văn hóa với phát triển du lịch bền vững. Xây dựng sản phẩm du lịch gắn với bản sắc văn hóa Mường như: Tour du lịch trải nghiệm lễ hội, khám phá ẩm thực Mường, trình diễn Mo Mường, hát Thường rang, Bộ mẹng, hát đúp giáo duyên dân tộc Mường, nghề truyền thống… Hỗ trợ quảng bá hình ảnh văn hóa Mường qua các phương tiện thông tin đại chúng, triển lãm, hội chợ du lịch, ấn phẩm giới thiệu di sản...

- Huy động nguồn lực xã hội và sự tham gia của cộng đồng. Khuyến khích sự tham gia chủ động của cộng đồng người Mường trong công tác bảo tồn văn hóa, lấy cộng đồng làm chủ thể. Tăng cường hợp tác với các cơ quan nghiên cứu, các nhà khoa học, tổ chức phi chính phủ và quốc tế trong công tác bảo tồn di sản văn hóa truyền thống dân tộc Mường.

PV: Theo nghiên cứu, sự phát triển của kinh tế - xã hội cũng là nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi bản sắc văn hóa dân tộc Mường. Theo ông, làm cách nào để vừa giúp dân tộc Mường hội nhập văn hóa, vừa bảo tồn và phát huy bản sắc và các giá trị vốn có?

Ông Dương Hoàng Hương: Theo nghiên cứu, sự phát triển kinh tế - xã hội mang đến nhiều cơ hội cho cộng đồng dân tộc Mường như nâng cao đời sống, mở rộng giao lưu và tiếp cận các nguồn lực mới. Tuy nhiên, mặt khác, sự hội nhập nhanh chóng cũng làm gia tăng nguy cơ mai một bản sắc văn hóa truyền thống nếu không có những giải pháp kịp thời và hiệu quả. Để vừa giúp dân tộc Mường hội nhập văn hóa một cách tích cực, vừa bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp sau:

Thứ nhất, tăng cường giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng. Bằng các hoạt động cụ thể như: Tổ chức các chương trình giáo dục, truyền thông trong cộng đồng để nâng cao ý thức tự hào dân tộc, khơi dậy tinh thần gìn giữ và phát huy di sản văn hóa. Đưa văn hóa dân tộc Mường vào trong chương trình giáo dục ở địa phương như một phần của giáo dục lịch sử - văn hóa địa phương.

Thứ hai, hỗ trợ phục dựng, bảo tồn di sản văn hóa của đồng bào Mường. Bảo tồn tiếng nói, chữ viết, trang phục truyền thống, lễ hội, các diễn xướng, dân ca, dân vũ...; khôi phục, duy trì và phát triển nghề thủ công truyền thống…

Thứ ba, kết hợp bảo tồn với phát triển du lịch cộng đồng. Xây dựng các sản phẩm du lịch gắn với trải nghiệm văn hóa bản địa như ẩm thực Mường, lễ hội, nghi lễ, sinh hoạt văn hóa... Phát triển du lịch sinh thái và du lịch văn hóa tại các bản Mường, lấy chính người dân làm chủ thể tham gia.

Thứ tư, khuyến khích sáng tạo văn hóa đương đại dựa trên nền tảng truyền thống. Hỗ trợ, khuyến khích nghệ nhân và thế hệ trẻ sáng tạo nghệ thuật đương đại dựa trên chất liệu văn hóa Mường như: âm nhạc, thời trang, mỹ thuật...Tổ chức các cuộc thi, trại sáng tác, lễ hội văn hóa dân tộc thiểu số nhằm tạo không gian biểu đạt văn hóa mới gắn với bản sắc Mường.

Thứ năm, xây dựng cơ chế, chính sách hỗ trợ lâu dài. Xây dựng các cơ chế, chính sách hỗ trợ nghệ nhân, người làm công tác văn hóa dân tộc; đào tạo lớp nghệ nhân kế cận. Hỗ trợ kinh phí để bảo tồn các di sản cảu đồng bào Mường đang có nguy cơ mai một.

Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ: "Bảo tồn văn hóa dân tộc Mường - nhiệm vụ xuyên suốt, được triển khai đồng bộ và hiệu quả"

PV: Thưa ông: Hiện nay, rất nhiều người dân tộc Mường ở Hòa Bình (cũ) dỡ bỏ nhà sàn, không có ý tu sửa vì chi phí đắt đỏ hoặc cảm thấy không còn phù hợp để ở, hướng tới “bê tông hóa” xây nhà sàn bê tông cốt thép thay vì ngôi nhà truyền thống. Vậy, xin ông cho biết: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có những kế hoạch hoặc phương án gì để thúc đẩy bà con dân tộc Mường giữ gìn các ngôi nhà sàn cũ, tiếp nhận tinh thần tu sửa nhà thay vì xây nhà sàn bê tông hay không?

Ông Dương Hoàng Hương: Trước thực trạng nhiều hộ gia đình đồng bào dân tộc Mường tại Hòa Bình (cũ) đang có xu hướng dỡ bỏ hoặc không còn tu sửa nhà sàn truyền thống - một phần vì chi phí tu sửa cao, phần khác vì nhu cầu sinh hoạt hiện đại hơn. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh đánh giá đây là vấn đề mang tính cấp thiết liên quan đến công tác bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch luôn xác định việc bảo tồn không gian văn hóa truyền thống, trong đó có kiến trúc nhà sàn dân tộc Mường là một nội dung trọng tâm trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể đã được tỉnh Hòa Bình (cũ) trước đây đưa vào nhiệm vụ của Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc Mường và nền “Văn hóa Hòa Bình” giai đoạn 2023 - 2030. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã và đang triển khai một số giải pháp cụ thể như sau:

- Thực hiện điều tra, thống kê và lập hồ sơ các ngôi nhà sàn truyền thống có giá trị, qua đó xác định mức độ xuống cấp, nhu cầu bảo tồn để xây dựng chính sách hỗ trợ cụ thể.

- Phối hợp với các địa phương xây dựng mô hình làng văn hóa - du lịch cộng đồng Mường. Trong đó, nhà sàn truyền thống là yếu tố trọng tâm. Việc gắn bảo tồn với phát triển du lịch giúp người dân thấy rõ giá trị kinh tế và văn hóa của việc giữ gìn nhà sàn cũ.

- Tham mưu đề xuất bố trí kinh phí hỗ trợ tu sửa, bảo tồn nhà sàn truyền thống đặc biệt là với những ngôi nhà có giá trị tiêu biểu về mặt lịch sử, văn hóa hoặc kiến trúc.

- Tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Qua các hoạt động như hội thảo, truyền thông tại chỗ, triển lãm... để người dân hiểu rõ tầm quan trọng của nhà sàn trong di sản văn hóa Mường. Hướng dẫn người dân cải tiến nhà sàn truyền thống để phù hợp hơn với nhu cầu sinh hoạt mà vẫn giữ được cấu trúc và tinh thần văn hóa Mường.

PV: Hiện nay, các lễ hội truyền thống như Hội Xuống đồng, Hội sắc bùa, múa Pồn Pông - Pồn Poong... đã dần “mất nhiệt”, các tục lệ ma chay cưới hỏi đã dần giản lược. Vậy Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch có ý kiến gì về việc biến đổi các bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc Mường?. Vậy theo ông, Liệu có nên lựa chọn để tập trung phát huy một vài văn hóa đặc trưng nhất định hay có phương án nào khác để giữ gìn nguyên bản những nét vốn có từ trước tới nay?

Ông Dương Hoàng Hương: Trước hết, phải xác định đâu là những giá trị cốt lõi của văn hóa Mường cần được bảo tồn nguyên bản, đâu là những yếu tố có thể linh hoạt điều chỉnh để phù hợp với thời đại cũng như với nếp sống văn hóa. Đồng thời, không nên chú trọng, lựa chọn một vài yếu tố “đặc trưng” để phát huy mà ưu tiên phương án bảo tồn có chọn lọc, kết hợp với phục dựng và sáng tạo. Cụ thể:

- Phân loại giá trị văn hóa: Cần tiến hành kiểm kê, phân loại rõ những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể nào là độc đáo, đặc trưng và đang đứng trước nguy cơ mai một, từ đó xây dựng kế hoạch bảo tồn cụ thể.

- Bảo tồn văn hóa chính trong cộng đồng: Văn hóa chính là nằm ở trong con người. Vì vậy, huy động chính người dân Mường - nhất là các nghệ nhân, người cao tuổi, người có uy tín tham gia truyền dạy lại các làn điệu, nghi thức, trò chơi dân gian cho thế hệ trẻ. Việc này cần được hỗ trợ bằng cơ chế đãi ngộ hợp lý và chính sách lâu dài.

- Đưa văn hóa Mường vào không gian giáo dục và trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn thu hút khách du lịch: Tăng cường lồng ghép các yếu tố văn hóa truyền thống vào trường học, các tour du lịch văn hóa cộng đồng, lễ hội của tỉnh, để văn hóa Mường không chỉ được bảo tồn mà còn lan tỏa, tiếp sức từ đời sống thực tiễn.

- Ứng dụng công nghệ số: Số hóa, tư liệu hóa các di sản văn hóa dân tộc Mường để phục vụ công tác nghiên cứu, truyền thông và giáo dục là một nhiệm vụ cần triển khai sớm và đồng bộ trong giai đoạn tới của ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch.

Thay vì chỉ tập trung phát huy một vài yếu tố đặc trưng, nên tiếp cận theo hướng toàn diện, linh hoạt, vừa giữ gìn nguyên bản những giá trị cốt lõi, vừa chấp nhận sự biến đổi có chọn lọc để văn hóa dân tộc Mường tiếp tục sống trong lòng cộng đồng hôm nay, để cho văn hóa Mường có sự hòa nhập nhưng không hòa tan.

PV: Xin ông cho biết tỉnh Phú Thọ đã chú trọng phát triển du lịch cộng đồng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường như thế nào?

Ông Dương Hoàng Hương: Du lịch cộng đồng tại Phú Thọ là một trong những loại hình du lịch phát triển mạnh mẽ, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc và nét đẹp thiên nhiên hoang sơ. Với lợi thế là tỉnh trung du, miền núi Tây Bắc, Phú Thọ sở hữu nhiều bản làng của các dân tộc Mường, Thái, Dao, Tày, Cao Lan, Mông… vẫn còn giữ gìn được nét văn hóa truyền thống đặc sắc, tạo điều kiện lý tưởng để phát triển du lịch cộng đồng bền vững.

Trong những năm gần đây, du lịch cộng đồng ở tỉnh Phú Thọ đã phát triển mạnh mẽ và là một mô hình mẫu trong cả nước về phát triển du lịch cộng đồng. Tỉnh có hệ thống tuyến điểm du lịch cộng đồng có thương hiệu, thu hút nhiều du khách như Khu du lịch Mai Châu với các điểm Bản Lác, bản Văn, bản Poom Coọng; bản Mông Xà Lĩnh, Hang Kia ở xã Pà Cò; bản Mỗ ở Thung Nai; bản Đá Bia, bản Ngòi trên khu du lịch Hồ Hòa Bình; bản Sưng ở Đà Bắc, bản Cỏi, bản Dù ở vườn quốc gia Xuân Sơn; làng cổ Hùng Lô thuộc xã Hùng Lô, các bản du lịch tại Long Cốc… Hệ thống bản du lịch cộng đồng hiện đang thu hút trên 1,3 triệu lượt du khách mỗi năm.

Du lịch cộng đồng không chỉ mang đến trải nghiệm chân thực và sâu sắc cho du khách, mà còn góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, tăng thu nhập cho người dân địa phương; đồng thời, thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững, gắn liền với bảo vệ môi trường và tài nguyên bản địa. Cho đến thời điểm hiện tại, Phú Thọ có 6 điểm du lịch cộng đồng được xếp hạng từ 3 - 4 sao theo tiêu chuẩn OCOP. Các mô hình du lịch cộng đồng gồm: mô hình Hợp tác xã; Mô hình hoạt động du lịch cộng đồng theo chi hội; mô hình hoạt động theo công ty cổ phần; hoạt động độc lập (có đăng ký với chính quyền địa phương). Theo số liệu thống kê số khách du lịch cộng đồng chiếm khoảng 9% tổng lượt khách du lịch của tỉnh, tạo việc làm cho hơn 1.500 lao động; trong đó, có 1.000 lao động trực tiếp. Du lịch cộng đồng ở Phú Thọ đã được đông đảo du khách trong nước và quốc tế biết đến và nhiều du khách quốc tế rất yêu thích.

Sau hợp nhất, Phú Thọ có hơn 800 ngàn người dân tộc Mường sinh sống. Tỉnh Phú Thọ đã chú trọng phát triển du lịch cộng đồng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường cụ thể như sau:

- Phát triển du lịch cộng đồng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường gắn với việc bảo tồn và phá huy giá trị văn hóa của dân tộc, giữ gìn cảnh quan thiên nhiên và bảo vệ môi trường; giữ vừng quốc phòng, an ninh và bảo đảm trật tự an toàn xã hội.

- Phát triển du lịch cộng đồng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường gắn với xây dựng nông thôn mới phải đảm bảo thống nhất định hướng phát triển chung theo quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội tỉnh và phù hợp với bối cảnh, điều kiện cụ thể của từng địa phương.

- Các điểm du lịch cộng đồng nói chung và điểm du lịch cộng đồng đồng bào dân tộc Mường phải được quy hoạch đồng bộ đảm bảo các yếu tố cảnh quan, môi trường, hệ thống đường giao thông, cơ sở hạ tầng kỹ thuật... Phát huy vai trò của doanh nghiệp, cộng đồng và các tổ chức, cá nhân trong, đầu tư phát triển du lịch cộng đồng đề tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế và xây - dựng các mô hình nông thôn mới kiêu mẫu.

- Phát triển du lịch cộng đồng, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Mường tại khu vực nông thôn, miền núi phải đảm bảo hài hòa lợi ích kinh tế, xã hội giữa cộng đồng người dân và các bên liên quan. Hỗ trợ các điểm đến du lịch cộng động hình thành tuyến điểm du lịch đa dạng và có sự kết nói với các trung tâm khách và các điểm đến khác.

- Nhà nước định hướng, hỗ trợ nguồn lực từ Chương trình mục tiêu Quốc gia xây dựng nông thôn mới và các nguồn lực khác cho phát triển du lịch cộng đồng gắn với xây dựng nông thôn mới đảm bảo phải triển bên vững.

PV: Xin ông cho biết thêm về công tác quản lý đối với việc Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa cũng như phát triển bản sắc văn hóa dân tộc Mường trên địa bàn tỉnh Phú Thọ được tiến hành như thế nào?

Ông Dương Hoàng Hương: Trong những năm qua, công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc Mường trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đã được chính quyền các cấp quan tâm, triển khai bằng nhiều hình thức đồng bộ và hiệu quả, cụ thể:

- Công tác quản lý nhà nước

Ban hành các văn bản chỉ đạo, hướng dẫn triển khai các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước liên quan đến bảo tồn văn hóa các dân tộc thiểu số, trong đó có dân tộc Mường.

Xây dựng kế hoạch dài hạn và ngắn hạn về bảo tồn di sản văn hóa dân tộc thiểu số, lồng ghép vào các chương trình phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng nông thôn mới.

Phối hợp với các huyện có đồng bào dân tộc Mường sinh sống để quản lý, kiểm kê, đánh giá thực trạng các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể.

- Công tác kiểm kê, sưu tầm và bảo tồn di sản văn hóa

Tổ chức kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Mường, như Mo Mường, hát ru, hát ví, các lễ hội truyền thống, tri thức dân gian…

Sưu tầm, số hóa và lập hồ sơ khoa học các giá trị văn hóa tiêu biểu của người Mường.

Phục dựng các lễ hội truyền thống, các nghi thức sinh hoạt văn hóa tiêu biểu: Lễ hội cầu mùa, lễ hội Xuống đồng, nghi lễ vòng đời người...

Tôn vinh nghệ nhân, người thực hành di sản văn hóa dân tộc Mường, lập hồ sơ đề nghị công nhận “Nghệ nhân ưu tú”, “Nghệ nhân nhân dân”.

- Công tác phát huy giá trị

Tổ chức các lớp truyền dạy Mo Mường, các làn điệu dân ca, dân vũ truyền thống cho thế hệ trẻ; khuyến khích thành lập các câu lạc bộ văn hóa dân gian.

Đưa di sản văn hóa dân tộc Mường vào hoạt động du lịch: Tổ chức các tour du lịch văn hóa cộng đồng tại các bản Mường.

Phối hợp với các trường học và tổ chức xã hội để tuyên truyền, giáo dục truyền thống văn hóa dân tộc Mường trong học đường và cộng đồng.

- Bảo tồn không gian văn hóa truyền thống

Bảo tồn kiến trúc nhà sàn truyền thống, phong tục tập quán, trang phục, ẩm thực đặc trưng của người Mường.

Khuyến khích xây dựng các mô hình bảo tàng cộng đồng, không gian văn hóa Mường tại các xã có đông đồng bào dân tộc sinh sống.

- Một số kết quả nổi bật

Mo Mường Phú Thọ đã được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia và đã hoàn thành hồ sơ trình UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Nghệ thuật chiêng Mường đã được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, hiện nay trong toàn tỉnh có hơn 10.000 chiêng Mường đang được sử dụng để thực hành di sản trong cộng đồng. Nghệ thuật chiêng Mường đã được khai thác để trở thành sản phẩm du lịch phục vụ du khách.

Các di sản phi vật thể của dân tộc Mường khác được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia bao gồm: Tri thức dân gian lịch tre dân tộc Mường; Lễ hội Khai hạ dân tộc Mường; Nghệ thuật tạo hoa văn trên cạp váy truyền thống của người Mường, thuộc loại hình tri thức dân gian, nghề thủ công truyền thống; Hát Thường Rang, Bộ mẹng - loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian tiêu biểu, gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần và nghi lễ của cộng đồng người Mường; Lễ hội cướp Kén ở xã Thọ Văn và Tết Doi của người Mường tại xã Thu Cúc.

Hàng chục nghệ nhân dân gian người Mường được phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”.

Các bản Mường truyền thống trở thành điểm đến tiêu biểu thu hút khách du lịch gồm: Xóm Mỗ (xã Thung Nai), Xóm Ngòi (Xã Suối Hoa), Xóm Lũy Ải (xã Mường Bi), Xóm Ké (xã Đà Bắc), Xóm Đá Bia xã Tiền Phong, bản Cỏi, bản Dù ở vườn Quốc gia Xuân Sơn.

PV: Xin cảm ơn ông!

Mộc Miên (Thực hiện)