Lan rộng cuộc chiến khí đốt ở Địa Trung Hải

Hình thành liên minh đối đầu

Vào ngày 2-1-2020, thỏa thuận đường ống EastMed sẽ được Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và Tổng thống Síp Nicos Anastasiades ký kết tại Athens, Văn phòng Thủ tướng Hy Lạp cho biết trong một tuyên bố. Đường ống dẫn khí dài 2.000km này có khả năng vận chuyển 9-11 tỉ m3 khí đốt mỗi năm từ các kho dự trữ ngoài khơi của lưu vực Levantine, nằm ngoài khơi đảo Síp và Israel tới Hy Lạp. Dự án này sẽ giúp 3 nước trở thành một mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng năng lượng của châu Âu và ngăn chặn những nỗ lực mở rộng quyền kiểm soát ở phía đông Địa Trung Hải của Thổ Nhĩ Kỳ.

Bộ trưởng Bộ Năng lượng Cộng hòa Síp Georgios Lakkotrypis trao giấy phép khai thác mỏ khí Aphrodite cho các đối tác Israel và phương Tây

Thông báo về việc ký kết thỏa thuận này diễn ra trong bối cảnh căng thẳng gia tăng sau khi Thổ Nhĩ Kỳ và Libya ký thỏa thuận hàng hải. Hồi tháng 11-2019, Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan đã ký hai bản ghi nhớ với Chính phủ Đoàn kết Dân tộc Libya (GNA) của Thủ tướng Fayez al-Sarraj, được Liên Hiệp Quốc công nhận, liên quan đến việc phân định biên giới trên biển và vấn đề an ninh. Theo đó, Thổ Nhĩ Kỳ có thể gửi các cố vấn, chuyên gia và nhân viên quân sự, vũ khí, phương tiện quân sự... đến Libya trong trường hợp GNA yêu cầu. Phó tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Fuat Oktay cho biết, các thỏa thuận với Libya là sự kiện mang tính lịch sử đối với Thổ Nhĩ Kỳ, Ankara đã sẵn sàng triển khai quân đội.

Thỏa thuận này đã bị một số quốc gia, gồm cả Hy Lạp và Síp, lên án mạnh mẽ, bởi nó cho phép Ankara đòi chủ quyền đối với các khu vực rộng lớn ở phía đông Địa Trung Hải giàu khí đốt. Hy Lạp kêu gọi Liên Hiệp Quốc lên án thỏa thuận này, mô tả đây là thỏa thuận “gây rối” cho hòa bình và ổn định trong khu vực. Hy Lạp cho rằng điều đó vi phạm luật hàng hải quốc tế và biên giới trên biển của các đảo Hy Lạp. Ngày 6-12, Hy Lạp tuyên bố trục xuất đại sứ Libya tại Athens. Ngoại trưởng Libya Mohamed Siyala cùng ngày cho rằng, quyết định của Hy Lạp không thể chấp nhận được. Ngoại trưởng Thổ Nhĩ Kỳ Mevlut Cavusoglu cũng nói rằng: “Trục xuất một đại sứ chỉ vì thỏa thuận mà chúng tôi đã ký không phải là một cách thức phản ứng chuẩn mực trong ngoại giao”.

Phát biểu trên truyền hình nhà nước TRT ngày 9-12-2019, Tổng thống Erdogan cho biết, Thổ Nhĩ Kỳ và Libya có thể cùng thực hiện các hoạt động thăm dò dầu khí ngoài khơi đảo Síp. Thổ Nhĩ Kỳ sẽ phái thêm một tàu thăm dò đến phía đông Địa Trung Hải và có thể mở rộng hoạt động thăm dò ra Biển Đen và thậm chí đến các vùng biển quốc tế. Chính quyền Thổ Nhĩ Kỳ đã cử 3 tàu thăm dò tới một khu vực ở Địa Trung Hải, theo Síp là lấn vào vùng đặc quyền kinh tế của Síp. Thổ Nhĩ Kỳ lập luận rằng họ không bị ràng buộc bởi các thỏa thuận phân định trên biển giữa Cộng hòa Síp và các quốc gia ven biển Địa Trung Hải khác và Thổ Nhĩ Kỳ có toàn quyền trên thềm lục địa của mình.

Liên minh châu Âu (EU), Síp và Mỹ phản đối hành động của Thổ Nhĩ Kỳ. Giữa tháng 10-2019, EU đã đồng ý trên nguyên tắc sẽ trừng phạt các hoạt động khoan bất hợp pháp của Thổ Nhĩ Kỳ ở vùng đặc quyền kinh tế của đảo Síp. Trong một tuyên bố ngày 11-11-2019, EU cho biết các nước thành viên EU đã thống nhất khung pháp lý để xử phạt những người hoặc tổ chức chịu trách nhiệm về các hoạt động khoan thăm dò trái phép ở phía đông Địa Trung Hải hoặc những người có liên quan đến các hoạt động này. Các lệnh trừng phạt sẽ bao gồm lệnh cấm nhập cảnh vào EU và đóng băng tài sản. Ngoài ra, các cá nhân và tổ chức thuộc diện trừng phạt sẽ bị cấm vay vốn từ EU. Bất kỳ cá nhân hoặc tổ chức nào phụ trách các hoạt động khoan thăm dò ở phía đông Địa Trung Hải mà không được chính quyền đảo Síp cho phép đều sẽ bị trừng phạt. Tất cả những người hỗ trợ cho những hoạt động trên cũng nằm trong diện bị trừng phạt.

Bước tiếp theo, EU sẽ nêu tên những người hoặc tổ chức bị trừng phạt. Các nhà ngoại giao châu Âu không đưa ra thời gian chính xác cho việc công bố danh sách trừng phạt.

Síp đã ký hợp đồng thăm dò với những tập đoàn lớn như ENI của Ý, Total của Pháp hay ExxonMobil của Mỹ. Nhưng Thổ Nhĩ Kỳ kêu gọi đình chỉ tất cả các cuộc thăm dò, chừng nào giải pháp cho vùng lãnh thổ tranh chấp giữa Cộng hòa Síp và Síp Thổ Nhĩ Kỳ còn chưa được tìm ra.

Đáp lại thông báo của EU, Bộ Ngoại giao Thổ Nhĩ Kỳ tuyên zbố: Thổ Nhĩ Kỳ sẽ không ngừng các hoạt động khoan thăm dò của mình ở vùng đặc quyền kinh tế của đảo Síp bất chấp lệnh trừng phạt của EU.

“Miếng bánh ngon” hấp dẫn

Tranh chấp Síp - Thổ Nhĩ Kỳ bắt đầu khi Síp phát hiện nhiều mỏ khí khổng lồ ở phía đông Địa Trung Hải, được coi như “miếng bánh ngon” hấp dẫn.

Síp đã ký hợp đồng thăm dò với những tập đoàn lớn như ENI của Italia, Total của Pháp hay ExxonMobil của Mỹ. Nhưng Thổ Nhĩ Kỳ kêu gọi đình chỉ tất cả các cuộc thăm dò, chừng nào giải pháp cho vùng lãnh thổ tranh chấp giữa Cộng hòa Síp và Síp Thổ Nhĩ Kỳ còn chưa được tìm ra. Ankara cho rằng, chính quyền đảo Síp (ở phần phía nam hòn đảo, thân Hy Lạp) đã không tôn trọng quyền bất khả xâm phạm về tài nguyên thiên nhiên của Síp Thổ Nhĩ Kỳ (miền Bắc ly khai, thân Thổ Nhĩ Kỳ).

Khu vực tranh chấp khí đốt ở phía đông Địa Trung Hải

Năm 1974, sau cuộc xâm lấn của Thổ Nhĩ Kỳ, đảo Síp đã bị chia đôi, một phần phía Síp Hy Lạp, được quốc tế công nhận và chính thức mang tên Cộng hòa Síp; một phần phía Bắc, đã ly khai, gọi là Síp Thổ Nhĩ Kỳ và chỉ được duy nhất Thổ Nhĩ Kỳ công nhận.

Khi phản đối không phát huy hiệu quả, Ankara quay sang tuyên bố cũng sẽ thăm dò và khai thác dầu khí ở Địa Trung Hải. Nói là làm, chính quyền Thổ Nhĩ Kỳ cử 3 tàu thăm dò tới một khu vực ở Địa Trung Hải, mà theo Síp là lấn vào vùng đặc quyền kinh tế của Síp. Thổ Nhĩ Kỳ lập luận rằng, Thổ Nhĩ Kỳ không bị ràng buộc bởi các thỏa thuận phân định trên biển giữa Cộng hòa Síp và các quốc gia ven biển Địa Trung Hải khác.

Cuộc chiến sẽ kéo dài

Trong bối cảnh đó, ngày 7-11-2019, Síp thông báo đã ký thỏa thuận khai thác khí đầu tiên, trị giá 9,3 tỉ USD với một liên danh các nhà thầu gồm Shell (Anh - Hà Lan), Noble (Mỹ) và Delek (Israel). Thỏa thuận được ký kết sau khi Chính phủ Síp phê duyệt các sửa đổi theo yêu cầu của các công ty này vì giá dầu giảm kể từ giữa năm 2014. Theo thỏa thuận đàm phán lại, Nicosia (thủ đô của Síp) sẽ nhận được trung bình 520 triệu USD một năm trong 18 năm. Theo các điều khoản của thỏa thuận mới, liên danh các nhà thầu sẽ khai thác khí đốt và tạo doanh thu từ nay đến năm 2025.

Vào tháng 2-2019, ExxonMobil và Qatar Oil đã phát hiện ở ngoài khơi đảo Síp một mỏ khí rất lớn, chứa tới 230 tỉ m3 khí đốt tự nhiên. ENI của Ý và Total của Pháp cũng thực hiện các hoạt động thăm dò hydrocarbon ngoài khơi đảo Síp.

Sự xuất hiện ồ ạt của các công ty khai thác dầu khí phương Tây ở đông Địa Trung Hải không làm Thổ Nhĩ Kỳ lùi bước trong cuộc tranh giành tài nguyên tại nơi đây. Alexis Papachelas, Tổng biên tập tờ báo Kathimerini, tin rằng những tháng đầu năm 2020 sẽ khó khăn cho mối quan hệ Hy Lạp - Thổ Nhĩ Kỳ.

Thủ tướng Hy Lạp Kyriakos Mitsotakis đã lên lịch thăm chính thức Mỹ vào ngày 7-1-2020. Các nhà ngoại giao Mỹ đã lên án thỏa thuận Thổ Nhĩ Kỳ - Libya, nhưng quan điểm của Tổng thống Donald Trump về vấn đề này chưa rõ ràng, vì ông Trump khá “ăn ý” với đối tác Thổ Nhĩ Kỳ gần đây về cuộc xung đột Syria.

S.Phương