Lịch sử hàng trăm năm những cây cầu cổ

Chùa Cầu Hội An. Nguồn: wikipedia.

Châu bản triều Nguyễn (những văn bản hành chính có ấn chương của các cơ quan soạn thảo văn bản, có bút phê bằng mực son của vua Nguyễn) lưu tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I có khoảng 30 văn bản ghi về việc xây dựng và sửa chữa cầu. Đây là những tư liệu quý, cung cấp nhiều thông tin về những cây cầu dưới thời Nguyễn và trước đó: từ kiểu dáng, kiến trúc, lịch sử xây dựng, quá trình sửa chữa…

Kiến trúc cầu dưới thời Nguyễn

Theo các Châu bản triều Nguyễn, có ba loại hình chủ yếu đó là: cầu đá, cầu ngói, cầu sắt.

Cầu đá là loại cầu không có mái che. Kiểu cầu này chỉ nhằm phục vụ nhu cầu đi lại của người dân, cầu được xây dựng hoàn toàn bằng đá: hai hàng cột trụ song song bằng đá để giữ cho cầu vững chắc, số cột trụ nhiều hay ít phụ thuộc vào chiều dài của cây cầu bắc qua sông.

Cầu ngói là loại cầu đặc sắc, nhiều tiện ích có từ thời Lê. Hiện nay ở một số địa phương ở nước ta vẫn còn loại cầu này: Chùa cầu ở Quảng Nam, cầu ngói Thanh Toàn ở Thừa Thiên Huế, cầu ngói Phát Diệm ở Ninh Bình, cầu ngói xã Hải Anh huyện Hải Hậu tỉnh Nam Định…

Cầu ngói tồn tại đến ngày nay chủ yếu mang tính biểu tượng và tính lịch sử văn hóa. Nhưng trong quá khứ những cây cầu này thực sự mang tính dân sinh rất cao, nó là nơi để nhân dân đi lại qua hai bên bờ sông được thuận lợi, là nơi tao nhân mặc khách đề thơ, là nơi nghỉ ngơi che chở nắng mưa cho những người qua lại mệt mỏi, lợi ích mà cây cầu này mang lại là rất lớn.

Cầu ngói có kiến trúc theo kiểu “thượng gia hạ kiều” (trên là nhà dưới là cầu). Phía trên là mái nhà được lợp bằng ngói âm dương đan xen vào nhau như vảy rồng, có tác dụng che mưa, nắng cho người qua lại, phía dưới là mặt cầu được làm bằng đá hoặc gỗ lim, mặt cầu có hình cong.

Hai bên mặt cầu thường có lan can để cho mọi người nghỉ ngơi, phía dưới thân cầu là những tấm ngang bằng đá hoặc gỗ lim nối các chân cột đối diện với nhau, có tác dụng làm bệ đỡ cho cầu, phía dưới cùng là những cột trụ có tác dụng để đỡ cầu thường được làm bằng đá, đầu cột ở trên có tác dụng đỡ thân cầu còn đầu cột dưới cắm xuống lòng sông. Trong Châu bản triều Nguyễn có nhiều văn bản về xây dựng và sửa loại cầu này.

Cầu sắt là một bước phát triển đột phá dưới triều Nguyễn (cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 với sự hiện diện của người Pháp). Ví dụ cầu Trường Tiền là một trong những công trình xây dựng lớn vào thời Nguyễn. Cây cầu này cùng với cầu Long Biên là hai cây cầu sắt đầu tiên của nước ta. Cầu Trường Tiền được xây dựng hoàn thành vào năm Thành Thái 11 (1899). Trong Châu bản triều Nguyễn có hai văn bản nói về việc chuẩn bị tiền và vật liệu để xây dựng cây cầu này.

Xây dựng và sửa chữa cầu vì mục đích dân sinh

Về xây dựng và sửa chữa cầu, các Châu bản hiện còn cho biết việc xây dựng và sửa chữa cầu ở các tỉnh: Hưng Yên, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Ngãi, Thừa Thiên Huế, Bình Định, Gia Định, dưới thời các vua: Minh Mạng, Tự Đức, Thành Thái, Đồng Khánh, Bảo Đại…

Trang đầu bản tấu ngày 13 tháng 7 năm Tự Đức thứ 32 (1879) của Bộ Công về việc xin chi vật liệu tu sửa lại cầu Trường Lợi. Nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia I.

Việc xây dựng cầu và sửa chữa cầu dưới triều Nguyễn được thực hiện dựa trên đề nghị, giám sát của các Bộ, các Viện trong triều đình, đồng thời, có sự tham gia giúp đỡ của các quan Công sứ Pháp và được sự phê chuẩn của vua.

Có ba khía cạnh để xác định việc xây dựng và sửa chữa cầu là: niên hạn cầu, kinh phí và mục đích xây dựng và sửa chữa cầu

Niên hạn cầu quy định về thời gian tồn tại chắc chắn của cây cầu, sau thời gian này thì cầu sẽ được tu sửa lại cho tốt hơn. Đây cũng là một cứ liệu để xác định độ bền và tuổi thọ của cây cầu. Niên hạn cầu là một thông tin quý báu mà rất ít tài liệu ghi lại được.

Nhiều Châu bản triều Nguyễn cho biết niên hạn cầu là ba mươi năm, cứ sau ba mươi năm thì tiến hành tu bổ, sửa chữa một lần, chẳng hạn như Châu bản Thành Thái tập 10, tờ 15 ghi về cây cầu ở tỉnh Quảng Nam: “Cầu đá ở thành trì bên ngoài kinh thành, bậc thềm làm bằng gạch đá, đá vôi, ban đầu xây dựng lấy niên hạn ba mươi năm vững chắc”.

Hay Châu bản Tự Đức tập 319, tờ 241 ghi về cầu Trường Lợi ở tỉnh Thừa Thiên Huế: “Chiếu theo lệ định xây dựng cầu, niên hạn ba mươi năm vững chắc. Nay kiểm tra cây cầu ấy đã tu bổ được 29 năm 9 tháng, đến nay chưa tới niên hạn, còn thiếu 3 tháng nữa”.

Những cây cầu này có niên hạn ba mươi năm, được xây dựng rất cẩn thận và chắc chắn, đây là điều rất quan trọng. Việc xây dựng và sửa chữa cầu thời Nguyễn cũng có sự chuẩn bị kĩ càng, giám sát chặt chẽ của các Bộ, các Viện, có quy củ, công phu và chuẩn mực.

Về kinh phí xây dựng và sửa chữa cầu, qua ghi chép của các Châu bản có thể thấy rằng, đa số kinh phí xây dựng các cầu được lấy ở kho ngân khố quốc gia và ngân khố các cục.

Châu bản Thành Thái tập 10, tờ 240 ghi về việc xây dựng cây cầu ở tỉnh Quảng Nam: “Kinh Khâm sứ đại thần bàn bạc, nghĩ nên giao số bạc cho tỉnh ấy nhận làm những cây cầu này, tỉnh ấy phái thuộc viên đi trước, cùng hợp đồng với huyện Hòa Vinh thuê thợ mua vật liệu, do quý quan chỉ thị xây dựng”.

Châu bản Thành Thái tập 49, tờ 194 ghi về việc xây dựng cầu Kiết ở An Tĩnh: “Tổng đốc, Bố chánh, Án sát các sảnh thự cùng quý Công sứ bàn bạc giao bạc ở cục Công để xây dựng cầu Kiết”.

Cầu Ngói chùa Lương ở huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Ảnh: TL.

Về mục đích xây dựng và sửa chữa cầu, qua các Châu bản ghi về việc xây dựng và sửa chữa cầu thì có thể thấy có ba mục đích chính, cụ thể.

Nhà Nguyễn đã cố gắng sửa chữa những cây cầu cho chắc chắn để cho nhân dân đi lại, giao thương được thuận tiện, tránh khỏi cảnh khó khăn. Châu bản Tự Đức tập 2, tờ 3 ghi về cầu ở địa phận xã Thượng Xá, huyện Hải Lăng rằng: “Nay nếu tuân theo lệ trùng tu, thì đến mùa thu mưa ngập, tưởng cũng không tránh được trôi nổi mục nát, mà dân tình rất khổ sở. Tha thiết xin tâu bẩm sự việc, để chờ đợi sự thương xót đối với nhân dân khốn khổ”.

Châu bản Tự Đức tập 319, tờ 241 ghi về việc sửa chữa cầu Trường Lợi ở tỉnh Thừa Thiên Huế: “Riêng cây cầu này quan dân, ngựa trạm hàng ngày thường qua lại, nếu đợi xem xét kĩ xong mới làm thì e rằng sẽ chậm trễ thiếu thuận tiện”.

Việc dựng cầu ván để đón vua là một nghi thức hoàng gia được tiến hành vào dịp lễ, cầu được làm đúng vào dịp sinh nhật của vua. Cầu được làm theo kiểu nhà ở trên đài cao rất mát mẻ. Cầu này được làm để phục vụ dịp lễ chứ không mang tính chất dân sinh.

Châu bản Thành Thái tập 52, tờ 13 ghi: “Ngày mồng 4 tháng Giêng tới kính gặp ngày sinh nhật ở điện Long Ân, đúng ngày hôm đó Hoàng thượng đến làm lễ. Ở hai bến bãi ở Tôn điện và Phu Văn lâu theo lệ dựng thành trúc, làm rạp và bắc cầu ván gỗ để chuẩn bị phụng Ngự giá”.

Tóm lại, với nhiều thông tin quý, Châu bản triều Nguyễn cung cấp nhiều cứ liệu cho việc nghiên cứu về xây dựng cầu dưới thời Nguyễn, cũng như kiểu dáng, kiến trúc cầu thời xưa.

Minh Châu - Lê Thông