Mái chùa che chở hồn dân tộc

"Tùy duyên bất biến, bất biến tùy duyên"

Tại Hội thảo khoa học "Kiến trúc Phật giáo Việt Nam - Thống nhất trong đa dạng" tổ chức ngày 15.4, Hòa thượng Thích Thiện Nhơn cho biết, Phật giáo truyền vào Việt Nam cách đây gần 2.000 năm, với tinh thần tùy duyên bất biến, bất biến tùy duyên, đã linh hoạt, dung hòa với văn hóa bản địa tạo nên nét đặc trưng của Phật giáo Việt Nam. Văn hóa Phật giáo, trong đó có kiến trúc, không nằm ngoài tinh thần ấy.

Tìm hiểu về kiến trúc chùa Việt trong triển lãm "Kiến trúc Phật giáo Việt Nam - Thống nhất trong đa dạng"

Kiến trúc Phật giáo Việt Nam theo từng thời kỳ có những đặc trưng riêng, do các bậc tiền bối tổ sư Việt Nam tạo dựng. Bởi vậy, theo lẽ tự nhiên, kiến trúc Phật giáo phản ánh giáo lý, tinh thần, triết lý Phật giáo, lịch sử, văn hóa Phật giáo, phản ánh các hệ phái, tính vùng miền và cả tính giáo dục của Phật giáo.

Theo Viện trưởng Viện Nghiên cứu tôn giáo, Viện hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, PGS.TS. Chu Văn Tuấn, một đặc điểm của kiến trúc Phật giáo miền Bắc là trọng tâm hướng đến thờ cúng, trong khi kiến trúc Phật giáo miền Nam đặt trọng tâm dành cho việc tu học, tổ chức các hoạt động Phật giáo. Chính sự linh hoạt biến đổi này đã tạo nên tính đa dạng, phong phú trong kiến trúc Phật giáo Việt Nam.

Tuy nhiên, kết quả khảo sát tại hơn 130 chùa ở 3 miền Bắc, Trung, Nam thuộc các hệ phái khác nhau vào năm 2021 của Ban Văn hóa Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam cho thấy nhiều ngôi chùa với những nét đẹp kiến trúc truyền thống đang bị tác động, mai một bởi sự cải tạo, cơi nới không phù hợp. Hay những công trình mới mặc dù đã cơ bản đáp ứng nhu cầu tu tập, sinh hoạt tâm linh nhưng đôi chỗ chưa bảo đảm tính kế thừa những giá trị, đặc trưng văn hóa truyền thống cũng như tư tưởng, tinh thần Phật giáo.

Cốt lõi nằm ở không gian thiêng

Theo Chủ tịch Hội đồng Kiến trúc, Hội Kiến trúc sư Việt Nam, GS.TS.KTS. Nguyễn Quốc Thông, trong kiến trúc Phật giáo, ngôi chùa là một bộ phận cấu thành quan trọng, không chỉ là nơi truyền thừa tư tưởng, thực hành các nghi lễ, sinh hoạt Phật giáo của Tăng, Ni, Phật tử, mà còn có sứ mệnh như một công trình văn hóa đối với cộng đồng dân cư rộng lớn tại nơi chùa tọa lạc.

Tính thống nhất trong kiến trúc chùa Việt phản ánh sự thống nhất về nội dung tư tưởng Phật giáo Việt Nam. Tính thống nhất trong đa dạng chính là kết quả tiếp nhận tư tưởng Phật giáo từ bên ngoài nhưng được điều chỉnh, bổ sung phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của từng vùng miền nước ta. Đây chính là yếu tố then chốt để định hướng bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa và phát triển các công trình kiến trúc Phật giáo mang đặc trưng Việt Nam.

Nhận định giá trị kiến trúc Phật giáo Việt Nam không chỉ trong phạm vi một công trình, nếp nhà, mà là một quần thể kiến trúc gắn với sinh hoạt tôn giáo của cộng đồng, TS.KTS. Nguyễn Đình Toàn, nguyên Thứ trưởng Bộ Xây dựng, cho rằng kiến trúc luôn phản ánh sự phát triển của mỗi thời đại. "Đối với các công trình kiến trúc cổ, cũ, chúng ta trân trọng, bảo tồn, khai thác, phát huy. Đối với các công trình mới cần mạnh dạn áp dụng tiến bộ khoa học mới, nhưng vẫn bảo đảm chức năng của một công trình tôn giáo mang tính tâm linh được số đông chấp nhận".

Cùng ý kiến, theo PGS.TS. Chu Văn Tuấn, kiến trúc Phật giáo Việt Nam hiện nay rất cần có nguyên tắc chung để bảo đảm các ngôi chùa vẫn giữ được nét kiến trúc, văn hóa Phật giáo truyền thống Việt Nam, tích hợp yếu tố mới của thời đại. Trong đó, một nguyên tắc quan trọng là hài hòa không gian thiêng và các công trình phụ trợ. "Công trình cần đáp ứng nhu cầu tâm linh, nhu cầu tôn giáo, đồng thời bảo đảm nhu cầu sinh hoạt của cộng đồng, của Phật tử như học tập, tham quan, hoạt động xã hội. Tuy nhiên, tránh xây dựng những công trình chỉ thuần túy phục vụ nhu cầu du lịch, các hoạt động thế tục mà không chú ý đến tính thiêng, không gian thiêng".

Hải Đường