Một thay đổi nhỏ đã kích hoạt 'thùng thuốc súng' thương chiến Mỹ-Trung như thế nào?

Tổng thống Mỹ Donald Trump phát biểu với các phóng viên trên chuyên cơ Không lực Một. Các nhà phân tích cho rằng quyết định mở rộng danh sách đen thương mại của Mỹ vào cuối tháng 9 có thể đã châm ngòi căng thẳng trong cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung. Ảnh: AFP.

Khi Bắc Kinh mở rộng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm hồi đầu tháng này, nhiều người cho rằng đó là bước leo thang mới trong cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung. Nhưng theo nhiều nhà quan sát, ngòi nổ thực sự lại xuất hiện hơn một tuần trước đó, và nguyên nhân không phải từ Trung Quốc, mà từ chính nước Mỹ.

Dù ít được chú ý, quyết định của Cục Công nghiệp và An ninh (BIS) thuộc Bộ Thương mại Mỹ mở rộng “danh sách đen thương mại” vào cuối tháng 9 đã tạo ra những tác động sâu rộng. Nó không chỉ thúc đẩy Bắc Kinh đáp trả, mà còn góp phần khiến chính phủ Hà Lan phải tịch thu quyền kiểm soát công ty chip Nexperia, theo giới phân tích.

Sau đây là chi tiết về các quy tắc mới trong “danh sách thực thể” của Mỹ, lý do khiến Bắc Kinh lo ngại, và cách nó làm thay đổi cục diện thương mại Mỹ - Trung.

Danh sách đen thương mại của Mỹ là gì và vì sao quy định mới gây lo ngại?

Cục Công nghiệp và An ninh (BIS) là cơ quan thuộc Bộ Thương mại Mỹ, phụ trách hai danh sách đen thương mại gồm “danh sách thực thể” và “danh sách người dùng quân sự cuối cùng” (military end-user list) – nơi liệt kê các công ty bị Washington coi là mối đe dọa an ninh quốc gia.

Trước đây, các doanh nghiệp Mỹ chỉ cần xin giấy phép để làm ăn với các công ty nằm trong hai danh sách này. Nhưng từ cuối tháng 9, BIS mở rộng quy định: các nhà xuất khẩu Mỹ sẽ bị hạn chế giao dịch không chỉ với những công ty trong danh sách, mà cả với các công ty mà 50% cổ phần trở lên do những thực thể đó sở hữu.

Theo ông Arthur Kroeber, đối tác và trưởng bộ phận nghiên cứu tại Gavekal Research, động thái này được Mỹ mô tả là “kỹ thuật”, nhằm “bịt lỗ hổng pháp lý rõ ràng”, nhưng thực chất “ảnh hưởng của nó không hề kỹ thuật chút nào”.

Trên thực tế, quy định mới mở rộng phạm vi trừng phạt lên đến hàng nghìn, thậm chí hàng chục nghìn công ty, phần lớn trong số đó là doanh nghiệp Trung Quốc.

Ngoài ra, quy định mới còn đặt ra gánh nặng tuân thủ lớn cho doanh nghiệp Mỹ: họ phải tự xác định xem khách hàng của mình có bị sở hữu bởi công ty trong danh sách đen hay không. Nói cách khác, các nhà xuất khẩu giờ phải “điều tra pháp y” cấu trúc sở hữu của hàng loạt khách hàng, theo ông Kroeber.

Vụ Nexperia là gì, và nó liên quan thế nào đến quy định mới của Mỹ?

Tác động của quy định mới thể hiện rõ vào ngày 30/9, khi chính phủ Hà Lan tịch thu quyền kiểm soát công ty sản xuất chip Nexperia.

Nexperia là công ty Hà Lan nhưng từ năm 2019 đã thuộc sở hữu đa số của Wingtech, một hãng chip Trung Quốc bị Mỹ đưa vào “danh sách thực thể” năm 2021.

Theo ông Kroeber, điều này khiến Nexperia có nguy cơ bị Mỹ trừng phạt theo quy định mới, nên việc chính phủ Hà Lan tiếp quản công ty và buộc vị Giám đốc điều hành người Trung Quốc rời bỏ chức vụ là bước đi cần thiết để bảo đảm Nexperia không mất quyền tiếp cận thị trường Mỹ.

Ông Kroeber cho rằng vụ việc cho thấy việc mở rộng danh sách đen của Mỹ đang tạo ra “hiệu ứng thứ cấp đáng sợ”, khuyến khích các quốc gia khác “tịch thu tài sản quốc tế của Trung Quốc”.

Các nhà phân tích của Goldman Sachs cũng nhận định vụ Nexperia cho thấy tác động tiềm tàng sâu sắc của chính sách mới từ Washington.

Tác động của quy định mới đối với cục diện thương mại Mỹ-Trung

Động thái của Mỹ đã khiến Bắc Kinh đặc biệt lo ngại. Người phát ngôn Bộ Thương mại Trung Quốc, bà He Yongqian, cho biết quy định mới mở rộng đáng kể phạm vi trừng phạt lên hàng nghìn doanh nghiệp Trung Quốc, và Washington đã phớt lờ phản đối từ Bắc Kinh.

Các chuyên gia của Goldman Sachs nói rằng: “Dù quy định mới áp dụng toàn cầu, nhưng từ góc nhìn Trung Quốc, nó được xem là một bước leo thang lớn nhắm trực tiếp vào các công ty Trung Quốc”.

Theo ông Kroeber, chính sự thay đổi này là “sự kiện kích hoạt” khiến Bắc Kinh mở rộng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và công nghệ liên quan vào đầu tháng 10.

Ông Kroeber cho rằng, mục tiêu của Trung Quốc khi tạo và mở rộng cơ chế kiểm soát xuất khẩu là “thực dụng rõ ràng”: nước này xây dựng hệ thống “bắt chước” Mỹ, nhằm tự bảo vệ trước các mối đe dọa và tạo đòn bẩy trong đàm phán song phương.

Tuy nhiên, phản ứng của Bắc Kinh đã đẩy quan hệ hai nền kinh tế lớn nhất thế giới vào thế đối đầu sâu hơn. Cả hai giờ đều có các quy định có thể làm tê liệt chuỗi cung ứng công nghệ và tài nguyên của đối phương.

Ông Kroeber nhận định: “Khả năng một bên lùi bước gần như bằng không. Tốt nhất là hai bên có thể thống nhất tạm hoãn thực thi quy định mới trong khi đàm phán. Nhưng các quy tắc này sẽ không bao giờ bị xóa bỏ… ‘những khẩu súng kiểm soát công nghệ’ sẽ luôn nằm trên bàn”.

Sự hỗn loạn trong nội bộ chính quyền Mỹ

Đáng lo ngại hơn, các diễn biến này cho thấy sự thiếu phối hợp và định hướng chiến lược trong nội bộ Washington.

Theo ông Kroeber, việc mở rộng danh sách đen của BIS đi ngược lại lệnh rõ ràng của ông Donald Trump hồi tháng 5, yêu cầu không thực hiện thêm biện pháp kiểm soát xuất khẩu nào khi các cuộc đàm phán thương mại với Bắc Kinh đang diễn ra.

Không rõ vì sao BIS vẫn tiến hành thay đổi. Có thể ông Trump không được thông báo hoặc không hiểu hết hệ quả, hoặc Bộ trưởng Thương mại Howard Lutnick “không có động cơ ngăn BIS hành động tự phát”, do ông không tham gia trực tiếp vào đàm phán với Trung Quốc.

“Chính sách của Mỹ hiện trong tình trạng hỗn loạn: Nhà Trắng thì muốn ‘làm ăn’, trong khi giới an ninh lại muốn tách rời hai nền kinh tế”, ông Kroeber kết luận.

Ngày 16/10, Bắc Kinh phản pháo Washington vì cáo buộc rằng việc mở rộng kiểm soát xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là hành động “chống lại thế giới”. Bộ Thương mại Trung Quốc nói phản ứng của Mỹ “gây hiểu lầm và hoảng loạn không cần thiết.”

Theo SCMP

Huyền Chi