Mỹ - Australia bắt tay phá thế độc quyền đất hiếm của Trung Quốc

Mỹ đang đẩy mạnh các thỏa thuận quốc tế nhằm phá thế độc quyền của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm – nguồn nguyên liệu chiến lược cho các ngành công nghiệp công nghệ cao, năng lượng sạch và quốc phòng. Tuy nhiên, tuyên bố của Tổng thống Donald Trump rằng Mỹ sẽ “dồi dào khoáng sản chiến lược và đất hiếm chỉ trong một năm tới” được giới phân tích đánh giá là thiếu thực tế.

Cái bắt tay chiến lược

“Chỉ khoảng một năm nữa thôi, chúng ta sẽ có rất nhiều khoáng sản thiết yếu và đất hiếm, đến mức không biết làm gì với chúng”, ông Trump phát biểu hôm 20/10, sau khi công bố thỏa thuận trị giá 8,5 tỷ USD với Australia nhằm phát triển các dự án đất hiếm và đảm bảo quyền tiếp cận ổn định của Mỹ với nguồn tài nguyên này.

Thỏa thuận mới cho phép Mỹ tiếp cận các nguồn đất hiếm từ Australia, đồng thời hỗ trợ nước này phát triển các dự án khai thác và tinh luyện nhằm giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh.

Tổng thống Mỹ Donald Trump gặp Thủ tướng Australia Anthony Albanese tại Nhà Trắng, ngày 20/10/2025. Ảnh: Reuters

Hiện Trung Quốc kiểm soát hơn 90% sản lượng đất hiếm tinh chế toàn cầu, vốn được sử dụng trong nhiều lĩnh vực – từ sản xuất điện thoại thông minh đến xe điện, thiết bị năng lượng gió và hệ thống vũ khí dẫn đường. Vị thế gần như độc quyền này trở thành một trong những công cụ ảnh hưởng quan trọng nhất của Bắc Kinh trong cuộc chiến thương mại với Washington.

Việc Trung Quốc siết chặt xuất khẩu đất hiếm trong thời gian qua đã khiến nguồn cung toàn cầu bị gián đoạn, tác động mạnh đến các chuỗi cung ứng công nghiệp và đẩy nhiều nền kinh tế phương Tây vào thế bị động. Động thái mới nhất của Bắc Kinh – siết quản lý cả lượng nhỏ đất hiếm do Trung Quốc tinh chế tại các quốc gia khác – đã khiến thị trường sản xuất toàn cầu chao đảo, đồng thời khiến Tổng thống Trump đe dọa áp thuế 100% lên hàng hóa Trung Quốc, làm gia tăng bất ổn giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới.

Theo thỏa thuận vừa ký, trong vòng 6 tháng tới, chính phủ Mỹ và Australia dự kiến đầu tư hơn 3 tỷ USD vào các dự án khoáng sản chiến lược, với kỳ vọng mang lại giá trị 53 tỷ USD. Dự án bao gồm việc xây dựng một nhà máy lọc gallium công suất 100 tấn/năm tại Tây Australia do Lầu Năm Góc tài trợ, cùng gói tín dụng hơn 2,2 tỷ USD từ Ngân hàng Xuất nhập khẩu Mỹ.

Tuy nhiên, thỏa thuận với Mỹ có thể đặt Australia vào vị thế khó xử với Trung Quốc – đối tác thương mại lớn nhất của nước này. Canberra đang cố gắng cân bằng giữa việc duy trì quan hệ kinh tế với Bắc Kinh và tăng cường hợp tác quốc phòng với Washington trong bối cảnh ảnh hưởng của Trung Quốc ngày càng mở rộng tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.

Cuộc đua phá thế độc quyền

Dù nhóm đất hiếm gồm 17 nguyên tố không hề hiếm trong tự nhiên (thậm chí phong phú hơn vàng), nhưng chi phí khai thác và tác động môi trường cao đã đưa Trung Quốc vào vị trí thống lĩnh trong khâu tinh luyện và sản xuất.

Theo báo cáo của Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), giai đoạn 2020–2023, Mỹ phụ thuộc vào Trung Quốc tới 70% lượng nhập khẩu đất hiếm và các hợp chất liên quan. Trong khi đó, Ngân hàng Goldman Sachs ước tính chỉ cần gián đoạn 10% sản lượng trong các ngành phụ thuộc đất hiếm cũng có thể khiến kinh tế Mỹ thiệt hại tới 150 tỷ USD.

Thực tế này buộc chính quyền Tổng thống Trump phải tìm cách đa dạng hóa nguồn cung, thúc đẩy hợp tác với các quốc gia giàu tài nguyên như Australia. Australia hiện sở hữu trữ lượng đất hiếm lớn thứ tư thế giới và đã tăng mạnh sản lượng trong 5 năm qua. Nước này cũng khai thác khoảng một nửa lượng lithium toàn cầu, kim loại quan trọng trong sản xuất pin xe điện.

Bên cạnh đó, Pakistan gần đây cũng bày tỏ mong muốn trở thành trung tâm cung ứng khoáng sản thay thế, sau khi lãnh đạo nước này ký biên bản ghi nhớ với Tổng thống Trump về việc cung cấp đất hiếm và các khoáng sản khác cho Mỹ.

Ông Kevin Hassett, Giám đốc Hội đồng Kinh tế Quốc gia Nhà Trắng, cho rằng Australia đóng vai trò “then chốt” giúp kinh tế toàn cầu trở nên “ít rủi ro hơn, ít bị ảnh hưởng hơn bởi sức ép về đất hiếm từ Trung Quốc”.

Theo phân tích công bố ngày 20/10 của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), Australia hiện là điểm đến hàng đầu thế giới cho đầu tư thăm dò đất hiếm, thu hút khoảng 64 triệu USD, tương đương 45% tổng đầu tư toàn cầu trong lĩnh vực này năm 2024.

Tháng 5 vừa qua, Công ty Lynas Rare Earths của Australia trở thành doanh nghiệp đầu tiên ngoài Trung Quốc sản xuất dysprosium oxide – một nguyên tố đất hiếm nặng quan trọng – ở quy mô thương mại.

Vị thế khó phá vỡ của Trung Quốc

Các chuyên gia cho rằng, thỏa thuận Mỹ–Australia khó có thể giúp Washington nhanh chóng giải quyết bài toán thiếu hụt nguồn cung đất hiếm.

Australia hiện nắm giữ khoảng 5% trữ lượng đất hiếm toàn cầu và chiếm khoảng 8% sản lượng khai thác. Nước này có tới 89 dự án thăm dò đất hiếm đang hoạt động – cao nhất thế giới – nhờ vào nền công nghiệp khai khoáng phát triển và đội ngũ kỹ sư có tay nghề cao. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất nằm ở khâu tinh luyện, vốn đòi hỏi công nghệ cao, chi phí lớn và tiềm ẩn tác động môi trường.

“Không thể giải quyết vấn đề đất hiếm trong ngắn hạn. Trung Quốc đã đi trước phần còn lại của thế giới quá xa”, Giáo sư John Mavrogenes của Đại học Quốc gia Australia nhận định. Ông cho rằng chuỗi cung ứng đất hiếm tại Australia vẫn đang trong giai đoạn phát triển sơ khai.

“Tôi cho rằng cần ít nhất 10 năm nữa mới đạt được năng lực sản xuất cần thiết, ngay cả khi chúng ta thực sự quyết tâm. Phải xây dựng cả một ngành công nghiệp từ con số 0 — và điều đó đòi hỏi kế hoạch dài hạn cùng nỗ lực bền bỉ”, ông Mavrogenes nói thêm.

Trong khi đó, Giáo sư Rick Valenta, Giám đốc Viện Khoáng sản Bền vững thuộc Đại học Queensland, cho biết Australia có năng lực cao trong khai thác và chế biến công nghệ cao, nhưng thiếu chuyên môn ở khâu sản xuất hạ nguồn. Ông kỳ vọng khoản đầu tư mới từ Mỹ sẽ tạo cú hích đáng kể.

Dù còn nhiều thách thức, giới quan sát cho rằng việc Washington và Canberra tăng cường hợp tác trong lĩnh vực khoáng sản chiến lược là bước đi quan trọng hướng tới xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm bền vững, giảm phụ thuộc vào một thị trường duy nhất.

Hoàng Phạm/VOV.VN Theo CNN, NY Times