Mỹ - Trung Quốc thay đổi sau cuộc chiến thuế quan

Tháng 4/2025, khi Tổng thống Mỹ Donald Trump khuấy đảo trật tự thương mại thế giới bằng việc công bố “thuế quan đối ứng” với hầu hết các đối tác, chính quyền thành phố cảng Ninh Ba, tỉnh Chiết Giang (Trung Quốc) - một trung tâm xuất khẩu quốc gia của Trung Quốc - lập tức chuyển sang trạng thái “thời chiến”, theo SCMP.

Ở bên kia Thái Bình Dương, một nhà nhập khẩu đất hiếm tại bang Indiana (Mỹ) cũng rơi vào tâm trạng căng thẳng tương tự.

Những bất định xoay quanh việc Bắc Kinh siết kiểm soát xuất khẩu khoáng sản chiến lược - biện pháp đáp trả loạt thuế quan dồn dập từ Washington - buộc doanh nghiệp này phải gấp rút tìm nguồn thay thế cho nam châm đất hiếm.

Tuy nhiên, đến mùa thu, các quan chức Ninh Ba tỏ ra khá tự tin rằng họ đã vượt qua được “bài kiểm tra sức chịu đựng” của cuộc chiến thương mại.

Tại Mỹ, ban lãnh đạo Polaris Rare Earth Materials ở Indianapolis cũng phần nào bớt căng thẳng, dù vẫn phải cân nhắc nhiều kịch bản trong môi trường đầy biến động - minh chứng cho cái giá mà cá nhân và doanh nghiệp đã phải trả.

“Doanh nghiệp cần sự ổn định, và đó không phải câu chuyện của năm 2025”, ông Barry nhận định.

Một năm đầy biến động

Năm 2025 đã tái định hình thương mại toàn cầu và sắp xếp lại chuỗi cung ứng, khi cạnh tranh công nghệ và căng thẳng địa chính trị leo thang sau khi ông Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1.

“Trong cuộc chiến thương mại 2.0, Trung Quốc và Mỹ đến thời điểm này vẫn giằng co ngang ngửa”, Giáo sư tài chính Zhao Xijun của Đại học Nhân Dân Bắc Kinh nhận xét.

Với hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, đây là một năm “tàu lượn”. Thuế quan có lúc chạm ngưỡng ba chữ số, gần như một lệnh cấm vận trá hình. Hai bên liên tục đáp trả bằng các biện pháp ăn miếng trả miếng, từ kiểm soát xuất khẩu chip đến đất hiếm, kéo theo những đợt lao dốc của thị trường toàn cầu.

Năm vòng đàm phán thương mại cấp cao đã giúp hạ nhiệt căng thẳng. Washington và Bắc Kinh tạm ngừng tăng thuế, mở đường cho cuộc gặp thượng đỉnh giữa Chủ tịch Tập Cận Bình và Tổng thống Trump vào cuối tháng 10, nơi hai nhà lãnh đạo đạt được một thỏa thuận tạm thời. Thị trường toàn cầu dần phục hồi, thậm chí một số nơi còn ghi nhận mức tăng.

Khi năm sắp khép lại, giới quan sát tự hỏi liệu những xáo trộn vừa qua có đưa mọi thứ trở về “vạch xuất phát” hay không.

Theo ông Zhao, sự chuẩn bị của Trung Quốc từ sau cuộc chiến thương mại 1.0 cùng đòn bẩy tích lũy được trong các lĩnh vực như đất hiếm đã khiến Washington khó có thể buộc Bắc Kinh nhượng bộ nhanh chóng như với các quốc gia khác.

Hiện mức thuế bổ sung của Mỹ với hàng hóa Trung Quốc ở khoảng 20% - một con số đã thu hẹp, thậm chí đã xóa nhòa khoảng cách so với các trung tâm sản xuất châu Á khác như Hàn Quốc và Nhật Bản.

Bất chấp biến động thuế quan từ Mỹ, thương mại Trung Quốc vẫn tăng trưởng nhờ nhu cầu từ các thị trường mới. Trong 11 tháng đầu năm 2025, thặng dư thương mại của nước này lần đầu vượt mốc 1.000 tỷ USD. Goldman Sachs dự báo con số này sẽ còn tăng, nhờ xuất khẩu công nghệ cao và chiến lược tự chủ của chính phủ.

Xuất khẩu Trung Quốc tăng mạnh trở lại trong tháng 11, đưa thặng dư thương mại vượt 1.000 tỷ USD, dù hàng hóa sang Mỹ lao dốc gần 30%. Ảnh: Reuters.

Từ năm 2018 đến 2024, căng thẳng song phương khiến Trung Quốc trở nên “không thể đầu tư”, còn Mỹ được coi là “ngoại lệ”.

Tuy nhiên, theo chuyên gia Louis-Vincent Gave (Gavekal Research), chính cú sốc từ các hạn chế xuất khẩu bán dẫn của Mỹ trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump đã khiến Trung Quốc dành nhiều năm chuẩn bị cho một cuộc đối đầu mới.

Nhờ đó, Bắc Kinh hiện ở thế chủ động hơn trước các lệnh trừng phạt, trong khi chứng khoán Trung Quốc diễn biến tích cực.

Với bà Qiao Yu, Phó giám đốc Trung tâm Dịch vụ Ngoại thương Ninh Ba, những chuyển biến gần đây là thành quả khó khăn mới đạt được.

“Phần lớn thuế quan hiện đã được dỡ bỏ, nên chúng tôi gần như trở lại vạch xuất phát, giống tình hình tháng 11/2024 khi ông Trump tái đắc cử”, bà nói, nhớ lại thời điểm các quan chức thương mại Ninh Ba và doanh nghiệp xuất khẩu sang Mỹ phải làm việc theo ca, liên tục theo dõi các tuyên bố của ông Trump - chủ yếu qua mạng xã hội - và diễn biến các cuộc đàm phán căng thẳng.

Tìm đường đa dạng hóa

Tại Ninh Ba, đa dạng hóa thị trường xuất khẩu giúp thành phố duy trì tăng trưởng, dù phải đánh đổi về kinh tế.

“Sự đa dạng hóa là điều chúng ta đang thấy ngay lúc này trong các lô hàng thực tế đến khắp mọi nơi ngoài Mỹ”, bà Qiao nói.

Dẫu vậy, bà cũng thừa nhận rằng các đơn đặt hàng bị mất trong thời kỳ biến động thương mại vẫn chưa được khôi phục.

Trong 10 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu sang Mỹ - thị trường lớn nhất - giảm 8,7%, nhưng tổng kim ngạch vẫn tăng 8,2%.

Thương mại với Đông Nam Á, Trung Đông và các nước thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường đều tăng trưởng hai chữ số, song tăng trưởng GDP của Ninh Ba trong ba quý đầu năm vẫn thấp hơn mức trung bình cả nước.

Tổng xuất khẩu của Trung Quốc tăng 6,2% trong 11 tháng, trong đó hơn một nửa hướng tới các nước Vành đai và Con đường.

“Chúng tôi đã quen hơn với những bất ngờ từ ông Trump. Sau 2025, ‘ngưỡng hoảng loạn’ của chúng tôi sẽ cao hơn nhiều”, bà Qiao cho biết.

Dù vậy, rủi ro vẫn còn. Một nghiên cứu công bố tháng 10 của Viện Kinh tế Quốc tế (Đại học Chiết Giang) cảnh báo rằng các doanh nghiệp Trung Quốc xuất khẩu sang thị trường mới nổi có thể đối mặt biên lợi nhuận mỏng hơn, cạnh tranh khốc liệt và môi trường chính sách kém ổn định so với thị trường Mỹ.

Ở chiều ngược lại, doanh nghiệp Mỹ cũng nỗ lực tìm nguồn thay thế, nhưng việc rời xa Trung Quốc, đặc biệt trong lĩnh vực đất hiếm, là bài toán cực khó.

Trung Quốc hiện nắm gần một nửa trữ lượng đất hiếm toàn cầu, gần 70% sản lượng khai thác, 88% khâu tinh luyện và tới 90% nguồn cung nam châm - mắt xích khó thay thế nhất.

Một mỏ khai thác lộ thiên đất hiếm MP Materials tại Mountain Pass, California (Mỹ) năm 2020. Việc Trung Quốc nắm giữ lượng lớn đất hiếm toàn cầu khiến doanh nghiệp Mỹ lao đao trong cuộc chiến thuế quan 2025. Ảnh: Reuters.

“Gần như không thể tìm nguồn ngoài Trung Quốc trong ngắn hạn, và chi phí sẽ tăng vọt,” ông Mitch Spencer, Chủ tịch Polaris, thừa nhận.

Ông Dan Digre, CEO hãng sản xuất loa Misco (bang Minnesota), cũng bày tỏ quan điểm tương tự: “Ngoài thuế quan, còn quá nhiều bất định địa chính trị, đặc biệt giữa Mỹ và Trung Quốc, nên buộc chúng tôi phải ‘phân tán rủi ro’ và tìm nhà cung ứng ở các nước khác”.

Tạm lắng, nhưng chưa phải hòa bình

Dù ông Trump khởi xướng chiến tranh thương mại nhằm thu hẹp thâm hụt, số liệu cho thấy mục tiêu này chưa đạt được. Trong 9 tháng đầu năm 2025, thâm hụt thương mại hàng hóa và dịch vụ của Mỹ tăng 17,2% so với cùng kỳ năm trước, do nhập khẩu tăng nhanh hơn xuất khẩu.

Giới quan sát cho rằng bầu không khí dịu lại gần đây là tín hiệu tích cực.

“Hy vọng tái thiết quan hệ liên tục dao động qua các cuộc điện đàm và lời mời thăm viếng. Những chuyến thăm đó vẫn đang chờ diễn ra, nên vẫn còn hy vọng rằng hai tổng thống theo chủ nghĩa giao dịch có thể ít nhất đưa mọi thứ trở lại như trước khi chiến tranh thương mại nổ ra”, ông Doug Barry nhận xét.

Song, theo một số chuyên gia khác, sự cạnh tranh công nghệ và địa chính trị Mỹ - Trung, đặc biệt quanh chip và thiết bị bán dẫn, sẽ còn kéo dài.

“Vấn đề cốt lõi là thỏa thuận chính trị giữa ông Trump và ông Tập chỉ che phủ tạm thời một cuộc cạnh tranh công nghệ và địa chính trị đang ngày càng gay gắt,” nhóm phân tích của Gavekal Technologies, do ông Arthur Kroeber dẫn đầu, kết luận trong một báo cáo.

“Thỏa thuận chính trị Mỹ - Trung mới chỉ che phủ tạm thời một cuộc cạnh tranh công nghệ và địa chính trị ngày càng gay gắt”, các nhà phân tích Gavekal kết luận.

Phương Linh