Nâng cấp năng lực phòng chống thiên tai: Đã đến lúc cần sức mạnh từ AI

Bản đồ rủi ro ngập lụt của Việt Nam thay đổi đáng kể

Hai năm qua, Việt Nam đã liên tiếp hứng chịu những trận bão lớn và các đợt ngập lụt nghiêm trọng, từ đó cho thấy cách các áp lực khí hậu và hạn chế trong vận hành thường xuyên đan xen, làm gia tăng mức độ thiệt hại do thiên tai.

Theo tiến sĩ Scott McDonald, giảng viên Đại học RMIT, các biến động khí hậu đang làm gia tăng rủi ro theo những cách ngày càng khó dự đoán. Những cơn bão như Yagi không chỉ xuất phát từ biến đổi khí hậu mà còn từ lượng nhiệt mà đại dương tạo ra để nuôi bão, khiến tốc độ gió mạnh hơn và lượng mưa lớn hơn.

Chỉ riêng trong năm nay, Việt Nam đã hứng chịu 14 cơn bão hoặc áp thấp nhiệt đới. Riêng hai cơn bão Bualoi và Matmo vào tháng 9 và tháng 10 đã khiến hơn 80 người thiệt mạng và mất tích. Các đợt bão trong tháng 11, như Kalmaegi, tiếp tục gây thiệt hại nghiêm trọng.

Trong khi đó, Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia có tỷ lệ ngập lụt cao nhất thế giới, với gần một nửa dân số sinh sống tại các khu vực rủi ro cao.

Vì vậy, để tăng cường khả năng ứng phó trước các hình thái lũ lụt ngày càng phức tạp, tiến sĩ Scott McDonald cho rằng, Việt Nam cần điều chỉnh cách tiếp cận theo hướng nền tảng hơn. Điều này bao gồm việc chuyển từ trọng tâm xử lý khi sự cố xảy ra sang ưu tiên các biện pháp chủ động nhằm giảm thiểu rủi ro trước khi lũ đến.

Theo ông, trong suốt thập kỷ qua, Việt Nam đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong năng lực dự báo và mức độ sẵn sàng của cộng đồng. Tuy nhiên, quy mô và tần suất của các đợt lũ gần đây cho thấy nhu cầu tiếp tục hoàn thiện hệ thống sẽ ngày càng quan trọng.

"Điều này đòi hỏi một loạt giải pháp phối hợp, trải rộng trên các lĩnh vực công nghệ, quản trị, sinh thái và hạ tầng", ông nói.

Bà Pauline Tamesis, điều phối viên thường trú Liên Hợp Quốc tại Việt Nam cũng thông tin, cơ quan này mới đây đã công bố báo cáo đánh giá khả năng chống chịu khí hậu của các nền kinh tế châu Á - Thái Bình Dương, trong đó Việt Nam đứng thứ 11 trong 30 quốc gia chịu rủi ro khí hậu lớn nhất xét theo góc độ kinh tế vĩ mô.

Từ đầu năm 2025 đến nay, biển Đông đã ghi nhận 14 cơn bão mạnh. Cơ quan khí tượng dự báo trong tháng 12 này, có thể xuất hiện thêm 1–2 cơn bão ảnh hưởng trực tiếp đến đất liền.

Ứng dụng AI để nâng "chất lượng" quản lý thiên tai

Để chuẩn bị những bước đi cần thiết nhằm chống chọi với rủi ro thiên tai, tiến sĩ Scott McDonald cho hay, ưu tiên đầu tiên là phải rà soát và điều chỉnh các quy trình vận hành hồ chứa. Thay vì phải xả nước khẩn cấp khi xảy ra sự cố, các cơ quan chức năng có thể áp dụng chiến lược quản lý nước chủ động, xả giảm dần mực nước hồ trước khi các cơ quan khí tượng dự báo bão đến.

Cũng theo ông, công nghệ cũng sẽ giữ vai trò ngày càng then chốt trong việc tăng cường khả năng ứng phó.

"Các hệ thống cảnh báo sớm tiên tiến dựa trên trí tuệ nhân tạo có thể tích hợp dữ liệu mưa theo thời gian thực, mực nước hồ chứa và quỹ đạo bão để cung cấp cảnh báo sớm trước 48–72 giờ", ông đề xuất.

Chuyên gia cho rằng, những hệ thống này cần được triển khai tới mọi cộng đồng dễ bị tổn thương, với nhiều kênh truyền tin khác nhau: từ điện thoại di động, loa phát thanh cộng đồng cho đến các đội ứng phó tại địa phương.

Tuy nhiên, công nghệ không thể là yếu tố duy nhất để xây dựng khả năng chống chịu bền vững. Ông Brad Jessup, chuyên gia môi trường tại Đại học Melbourne, cảnh báo rằng dù hạ tầng phòng chống thiên tai rất quan trọng, các giải pháp này cũng cần đảm bảo không tạo ra những rủi ro thiên tai mới.

Theo ông Brad Jessup, Việt Nam cần đầu tư vào phục hồi rừng đầu nguồn và các vùng đất ngập nước, vì chúng có khả năng tự nhiên hấp thụ và làm chậm dòng chảy. Đây là một hướng tiếp cận bổ trợ cho các biện pháp kỹ thuật thuần túy, đồng thời bền vững và tiết kiệm hơn về lâu dài.

Song song với các giải pháp hệ sinh thái, Việt Nam cần củng cố hệ thống hạ tầng phòng chống lũ. Những hạng mục then chốt bao gồm xây dựng hồ điều tiết để ứng phó lượng mưa gia tăng, gia cố đê điều chịu được mưa lớn hơn, và hình thành kênh phân lũ khẩn cấp.

Đặc biệt, Việt Nam phải siết chặt quy hoạch sử dụng đất, kiên quyết không cho phép phát triển nhà ở tại các vùng rủi ro cao, đồng thời hỗ trợ di dời các cộng đồng dễ bị tổn thương đến khu vực an toàn hơn.

Bà Pauline Tamesis cũng nhấn mạnh rằng, Việt Nam cần xem việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) như một ưu tiên chiến lược để nâng cấp hệ thống cảnh báo sớm và quản lý rủi ro thiên tai.

Theo bà, biến đổi khí hậu đang tạo ra những dạng rủi ro mới, vượt khỏi khả năng dự báo truyền thống. Vì vậy, AI có thể trở thành “lớp năng lực mới” cho hệ thống phòng chống thiên tai của Việt Nam, khi các mô hình học máy hiện có thể phân tích dữ liệu khí tượng, thủy văn, ảnh vệ tinh và mô phỏng thời tiết để dự báo bão, lũ, hạn hán sớm hơn và chính xác hơn.

“Cảnh báo sớm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với Việt Nam, một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của khí hậu cực đoan”, bà nói.

Theo tiến sĩ Scott McDonald, việc tăng cường khả năng chống chịu khí hậu cần được xác định là ưu tiên quốc gia, tương tự như mục tiêu chuyển đổi năng lượng hay phát triển hạ tầng chiến lược.

"Việt Nam có thể xem xét thành lập Cơ quan Quản lý rủi ro lũ lụt quốc gia, chịu trách nhiệm điều phối thống nhất, ban hành quy trình vận hành chuẩn và làm đầu mối huy động nguồn lực quốc tế", ông kiến nghị.

Theo ông, thách thức đặt ra lúc này không còn là “có làm hay không”, mà là làm nhanh đến mức nào và hiệu quả đến đâu. Những sự cố xả lũ hay các trận lũ bất thường do mưa cực đoan, cho thấy dư địa cải thiện còn rất lớn. Bởi lẽ, con đường phía trước đã dần rõ: vận hành hồ chứa chủ động, ứng dụng AI trong cảnh báo, đầu tư hệ sinh thái tự nhiên, củng cố hạ tầng phòng chống lũ và đặt an toàn cộng đồng lên ưu tiên hàng đầu.

"Đây là nền tảng để Việt Nam xây dựng một hệ thống phòng chống thiên tai vững vàng hơn, đáp ứng thực tế khí hậu ngày càng cực đoan", tiến sĩ Scott McDonald nói thêm.

Quốc Hải