Nên giữ nhiều bộ SGK để tạo cạnh tranh, góc nhìn từ chuyên gia giáo dục TS. Giáp Văn Dương

Trước thềm năm học mới, câu chuyện nên có một hay nhiều bộ sách giáo khoa (SGK) lại gây tranh luận.

PV Tiền Phong đã có cuộc trao đổi với TS. Giáp Văn Dương, Tiến sĩ ngành Vật lý kỹ thuật ĐH Công nghệ Vienna (Áo); từng làm việc và nghiên cứu tại ĐH Liverpool (Anh), ĐH Quốc gia Singapore để hiểu rõ hơn về vấn đề này.

TS. Giáp Văn Dương

Các bộ SGK còn lại sớm muộn cũng trở thành “đồ thừa” do không được lựa chọn

Thưa TS. Giáp Văn Dương, vì sao Nghị quyết 88 QH yêu cầu làm một bộ sách giáo khoa (SGK) của nhà nước làm sàn, còn các bộ SGK khác xã hội hóa tức vẫn đảm bảo sự đa dạng của SGK?

Theo tôi, đây là sự tiếp nối của luồng quan điểm “nhà nước cần giữ vai trò chủ đạo trong mọi việc”. Trước đây là chủ đạo cả về kinh tế, văn hóa, nghệ thuật, khoa học, giáo dục… Đến nay, nhà nước đã buông vai trò chủ đạo trong nhiều lĩnh vực để giữ vai trò quản lý nhà nước, như trong lĩnh vực kinh tế và văn hóa – nghệ thuật chẳng hạn, vì thực tế đã chứng minh, nhà nước tập trung vào quản lý thì sẽ hiệu quả hơn trực tiếp làm mọi thứ.

Trong trong lĩnh vực giáo dục, quan điểm “nhà nước cần giữ vai trò chủ đạo” vẫn đang được nhiều người ủng hộ, có thể chỉ đơn thuần là để thuận tiện trong việc quản lý hoặc tâm lý không yên tâm khi giao việc biên soạn SGK cho các đơn vị xuất bản, nên mới có chuyện yêu cầu Bộ GD&ĐT đứng ra làm một bộ SGK của nhà nước.

Vì thế, phía sau câu chuyện làm một bộ SGK của nhà nước là vấn đề lớn hơn, đó là: nhà nước có cần thiết phải giữ vai trò chủ đạo trong việc trực tiếp làm SGK, hay tập trung vào quản lý nhà nước trong việc thẩm định và phát hành SGK. Đó là vấn đề rất lớn, vấn đề đường lối quản trị đất nước, chứ không phải vấn đề giáo dục đơn thuần.

Gần đây có ý kiến cho rằng chủ trương “đảm bảo cung cấp một bộ SGK thống nhất toàn quốc” đi ngược tinh thần “một chương trình – nhiều bộ sách” và sẽ làm mất tính tự chủ, sáng tạo của giáo viên. Nếu tới đây chỉ lựa chọn một trong ba bộ sách hiện hành để sử dụng thống nhất, liệu có làm mất đi “tự chủ” hay “sáng tạo” của giáo viên như chúng ta lo sợ, thưa ông?

Để dễ hình dung, chúng ta coi việc chọn sách cũng như việc gọi món trong nhà hàng chẳng hạn. Một bên là món ăn vật chất, một bên là món ăn tinh thần. Ta sẽ thấy, khi có nhiều món để chọn thì mức thì tất nhiên mức độ tự chủ sẽ cao hơn. Việc lựa chọn món nào cũng cần sự cân nhắc sáng tạo hơn trong việc ra quyết định. Về phía nhà hàng, khi bắt buộc phải làm ra nhiều món để khách hàng chọn, thì mức độ sáng tạo cũng sẽ cao hơn.

Nếu Bộ GD&ĐT làm một bộ sách chuẩn chỉ thì có sợ các bộ SGK khác là "thừa" không? Vì khi đó giáo viên và học sinh sẽ chọn sách của Bộ và mục tiêu xã hội hóa biên soạn SGK bị phá sản không? Và số lượng bộ sách có nên là thước đo của đổi mới, thưa ông?

Chúng ta có thể dự đoán, khi Bộ GD&ĐT làm một bộ SGK của nhà nước, thì các địa phương sẽ chọn “món” của nhà nước cho an toàn. Các bộ SGK còn lại sớm muộn cũng trở thành “thừa” do không được lựa chọn, không được tái bản. Sau một thời gian ngắn, chúng ta sẽ lại chỉ có một món để chọn.

Còn về số lượng các bộ SGK có là thước đo của đổi mới hay không, chúng ta rất khó để bàn vì không có đối chứng. Chưa kể, đổi mới là đổi mới theo hướng nào cũng cần phải làm rõ trước khi nói chuyện thước đo của đổi mới.

Nhưng thực tế cho thấy, với bất cứ lĩnh vực nào, khi có nhiều lựa chọn, tức có cạnh tranh thì mọi việc sẽ tốt hơn. Chẳng hạn, tất cả chúng ta đều đã thấy, khi có nhiều hãng hàng không thì vé máy bay rẻ hơn. Khi có nhiều nhà cung cấp dịch vụ điện thoại thì cước phí giảm đi... Chất lượng sản phẩm và dịch vụ sẽ tăng lên khi có nhiều nhà cung cấp. Đó là quy luật mà chúng ta đều thấy và trải nghiệm mỗi ngày.

Việc làm lại SGK lúc này là không cần thiết

Giả sử muốn quay về một bộ SGK duy nhất thì sẽ có ảnh hưởng tích cực và tiêu cực thế nào, theo ông? Liệu có sự độc quyền về giá cả, độc quyền về tư duy, phương pháp dạy học đa dạng với nhiều nhóm đối tượng học sinh và ở những vùng miền khác nhau?

Nếu chỉ dùng một bộ SGK duy nhất thì điều tích cực là tiện lợi cho việc thẩm định, quản lý SGK. Cũng tiện lợi cho các địa phương khi chọn sách vì chẳng cần phải nghĩ gì. Giáo viên dạy cũng thấy tiện lợi vì cứ theo bộ SGK đó là dạy và luyện thi. Người ra đề thi cũng thấy tiện lợi vì cứ bám theo nội dung và chất liệu của một bộ SGK đó mà ra đề, đỡ phải đau đầu tìm nội dung ngoài sách. Các gia đình cũng thấy tiện lợi vì anh học xong có thể chuyển cho em học lại, đỡ phải mua sách mới. Tóm lại là tiện lợi mọi bề!

Nhưng đây là cái tiện lợi của việc không phải chịu trách nhiệm cá nhân, mọi việc đã có nhà nước lo. Hay dở là do nhà nước chịu trách nhiệm. Vấn đề là chúng ta có nên chọn sự tiện lợi đó?

Còn điều tiêu cực nhất khi chỉ có một bộ SGK là ngay lập tức phong trào học tủ, luyện thi sẽ bùng phát trở lại. Nếu quan sát, chúng ta sẽ thấy phổ điểm thi tốt nghiệp THPT năm nay rất “đẹp”, tiệm cận với phân bố chuẩn. Vì sao? Vì năm nay là năm đầu tiên học sinh lớp 12 được học nhiều bộ SGK, nên đề thi được xây dựng theo hướng chất liệu sử dụng nằm ngoài SGK. Chỉ có như thế mới đảm bảo công bằng cho các học sinh khi học nhiều bộ SGK khác nhau. Điều này giúp hạn chế việc học tủ, luyện thi theo SGK như các năm trước, làm cho việc đánh giá trình độ học sinh tốt hơn, dẫn đến phổ điểm “đẹp” hơn như đã nói.

Còn về sự độc quyền về giá cả, tư duy, phương pháp dạy học, thì chúng ta có cơ sở để lo ngại, vì điều kiện tiên quyết để có độc quyền là khi chỉ có một lựa chọn, một giải pháp, một nhà cung cấp. Nếu chỉ có một bộ SGK được sử dụng trên thực tế, thì khả năng sa vào độc quyền lớn hơn nhiều so với nhiều bộ SGK.

Thời điểm này việc bàn về một bộ SGK duy nhất có là vấn đề quan trọng nhất không, thưa ông? Theo ông, thời điểm này vấn đề nào quan trọng và cấp bách mà ngành giáo dục cần phải giải quyết?

Theo tôi, việc làm lại SGK ngay sau khi các bộ SGK hiện hành được đưa vào sử dụng đầy đủ chỉ một năm là không thực sự cần thiết. Các bộ SGK, suy cho cùng chỉ là hình thức thể hiện của Chương trình Giáo dục Phổ thông 2018. Vì thế, sẽ hiệu quả hơn nếu tập trung vào việc triển khai thật tốt Chương trình Giáo dục 2018 và cập nhật chương trình trước sự phát triển của thực tiễn, đặc biệt là khi AI xuất hiện và len lỏi vào mọi mặt của đời sống.

Cảm ơn ông!

Đỗ Hợp