Nghệ sĩ, Nhà giáo Nhân dân Thái Thị Liên: Mẹ của những nghệ sĩ lớn, Thầy của những người thầy

Cố NSND Thái Thị Liên biểu diễn trong đêm nhạc mừng thọ bà 100 tuổi.

Bà đồng thời là Mẹ của NSND Đặng Thái Sơn và NSND, NGND Trần Thu Hà – những nghệ sĩ piano không chỉ hàng đầu đất nước mà còn là nghệ sĩ đẳng cấp quốc tế. Bà là bậc thầy của những người thầy, những nghệ sĩ piano trụ cột nhất của Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

Điều này được minh chứng bằng việc ngay trong buổi họp báo về chương trình, đã có sự tham gia của những nghệ sĩ tên tuổi hàng đầu nước nhà: NGND Đỗ Quốc Hưng, Phó Giám đốc phụ trách Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam; NSND Bùi Công Duy – Phó Giám đốc Học viện; PGS. TS Nghệ sĩ piano Nguyễn Huy Phương - Chủ tịch Hội đồng Học viện; TS Nghệ sĩ piano Đào Trọng Tuyên – Trưởng khoa Piano của Học viện…

Ở buổi họp báo, các nghệ sĩ Nguyễn Huy Phương và Đào Trọng Tuyên kể rằng họ là những học trò không được học trực tiếp từ NSND Thái Thị Liên, mà là học trò của con gái bà, NSND Trần Thu Hà, nhưng ảnh hưởng từ cụ Thái Thị Liên thì rất lớn. Và đêm nhạc là dịp để họ biểu diễn những bản nhạc rất khó nhằm tri ân một nghệ sĩ lớn, một cây đại thụ tỏa bóng đến nhiều thế hệ nghệ sĩ piano ở Việt Nam. Cũng như đối với NSND Đỗ Quốc Hưng hay NSND Bùi Công Duy thì việc Học viện đứng ra tổ chức một đêm hòa nhạc ngoài việc tri ân bậc thầy của những người thầy thì còn là cách để giữ gìn và tiếp nối một di sản quý giá của Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.

NSND, NGND Thái Thị Liên sinh ngày 4 - 8 - 1918 trong một gia đình trí thức danh giá ở Sài Gòn, cha là kỹ sư Thái Văn Lân, một trong những kỹ sư người Việt đầu tiên tốt nghiệp tại Pháp. Chị gái bà là Thái Thị Lang, nhà soạn nhạc - nghệ sĩ piano Việt Nam đầu tiên tốt nghiệp Nhạc viện Paris ở cả hai chuyên ngành biểu diễn và sáng tác, anh trai bà là luật sư Thái Văn Lung, Đại biểu Quốc Hội khóa I, liệt sỹ hy sinh năm 1946 và tên ông được đặt cho một con đường giữa trung tâm TP Hồ Chí Minh.

Bà đã học đàn piano từ năm 4 tuổi tại trường dòng và tiểu học dành cho con em người Pháp trong 7 năm. Từ năm 11 tuổi, cùng lúc khi theo học trường Trung học Marie Curie, Bà đã bước vào con đường chuyên nghiệp với Bà giáo Armande Caron, người đã giành giải nhất piano Nhạc viện Paris, học trò của Giáo sư Nhạc viện Paris Isidore Philipp, giải nhất ngành biểu diễn piano năm 1883.

NSND Thái Thị Liên và danh cầm Đặng Thái Sơn.

Là học trò xuất sắc của Armande Caron, năm 16 tuổi bà đã có buổi biểu diễn ra mắt công chúng tại tòa thị chính Sài Gòn.

Năm 1946, bà sang Pháp với dự định tiếp tục học cao hơn về âm nhạc nhưng cùng với những biến cố lịch sử của Việt Nam, bà đã từ Paris sang Praha năm 1948 và theo học ngành biểu diễn piano tại Nhạc viện Praha, một trong những trường âm nhạc lâu đời nhất châu Âu. Tốt nghiệp xuất sắc năm 1951 lớp giáo sư Ema Dolezalóva với chương trình biểu diễn đồ sộ gồm các tác phẩm của D. Scarlatti, J. S. Bach, L. V. Beethoven và B. Smetana.

Cuối 1951, bà theo chồng về Việt Bắc tham gia kháng chiến và công tác tại Đoàn văn công Trung Ương. Đầu năm 1954, bà tham gia đoàn hợp xướng Hòa bình sang Thượng Hải, Trung Quốc, ghi âm chương trình để phát trên đài phát thanh khi tiếp quản Thủ đô mùa thu năm đó. Cuối năm 1955, bà đã cùng với ca sỹ Minh Đỗ sang Tiệp Khắc ghi âm với Supraphon đĩa nhạc đầu tiên của nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Tháng 11 - 1956, bà là một trong 7 nhạc sỹ sáng lập Trường Âm nhạc Việt Nam và là Chủ nhiệm đầu tiên của Khoa Piano cho tới khi nghỉ hưu năm 1977. Trong suốt hơn 20 năm gắn bó, kể cả trong những năm tháng chiến tranh, khó khăn thiếu thốn nơi sơ tán, bà đã biên soạn chương trình, giáo trình, bồi dưỡng, huấn luyện những giảng viên đầu tiên, trực tiếp đào tạo nhiều thế hệ giảng viên, nghệ sỹ piano. Nhiều người trong số đó đã trở thành những nghệ sỹ, nhạc sỹ, nhà giáo nổi tiếng như Nguyễn Hữu Tuấn, Hoàng My, Phương Chi, Tuyết Minh, Kim Dung, Trần Thu Hà và Đỗ Hồng Quân. Nổi bật nhất trong số đó là Đặng Thái Sơn, con trai út của Bà, là người Châu Á đầu tiên giành giải nhất Cuộc thi Piano quốc tế Chopin.

Bên cạnh sự nghiệp đào tạo, bà đã có những hoạt động biểu diễn không ngừng nghỉ. Bà là người đầu tiên đã biểu diễn chương trình recital từ cuối những năm 50 ở Hà Nội, tham gia các chương trình hòa tấu với các chuyên gia từ Liên Xô cũ như Giáo sư Khódjaev (violon) và Fedoshénko (violoncelle) tại Nhà hát Lớn Hà Nội và Hải Phòng. Bà đã biểu diễn không chỉ trong các khán phòng lớn đầy ánh sáng, mà còn cả trong những đêm nhạc chỉ có ánh trăng trên sân kho hợp tác xã nơi sơ tán, như những đêm chuyên đề với các tác phẩm của Chopin hay đêm hòa tấu Trio Weber với các giáo sư Vũ Hướng (violoncelle) và Lê Bích (flute).

Từ đầu những năm 80, bà lại đồng hành, chia sẻ cùng người con trai danh tiếng một cuộc sống đầy dịch chuyển, từ châu Âu, châu Á, rồi châu Mỹ. Cuối năm 2013, bà trở về ở hẳn Hà Nội, sum vầy bên các con, cháu, chắt.

Bà thường nói bà là người mẹ rất hạnh phúc với tài sản duy nhất trong đời chính là mấy người con. Ngoài NSND Đặng Thái Sơn còn có con gái, một “cựu học trò” nổi tiếng nữa của bà: GS. TS NGND Trần Thu Hà - nguyên Chủ nhiệm Khoa Piano, nguyên Giám đốc Học viện Âm nhạc, Anh hùng lao động thời kỳ đổi mới. Và Trần Thanh Bình, tuy không theo nghiệp âm nhạc, nhưng vẫn để lại dấu ấn của mình tại Học viện Âm nhạc với vai trò kiến trúc sư, tác giả thiết kế toàn bộ cơ ngơi mới và Phòng hòa nhạc hiện đại.

Là cây đại thụ của các nghệ sỹ đàn piano, cuộc đời bà là một tấm gương trong hoạt động đào tạo và biểu diễn. Ở tuổi một trăm có lẻ, hoạt động thường ngày của bà vẫn thật bận rộn và phong phú: quây quần bên con cháu, ra thiên nhiên, lên rừng, xuống biển, ngắm hoa, xem tranh, tham dự sự kiện, trả lời phỏng vấn, theo dõi trực tiếp cuộc thi Chopin năm 2015 và 2021, chuyện trò qua mạng với con cháu ở xa. Bà vẫn thường xuyên đi nghe hòa nhạc, luyện đàn, dạy học và lên sân khấu lớn trong những chương trình kỷ niệm 50 năm, 60 năm thành lập Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam và Chương trình hòa nhạc vinh danh bà “Trăm mùa Thu Vàng” tháng 11-2017

Bà qua đời ngày 31/1/2023, và theo di nguyện của bà, NSND Đặng Thái Sơn đã tiễn biệt mẹ bằng bản nhạc Hành khúc tang lễ của Ferederic Chopin.

Cuộc đời bà như một huyền thoại, và huyền thoại ấy đã được viết bằng kỷ lục hiếm có: một nghệ sĩ hơn thế kỷ tuổi đời vẫn dạy học và biểu diễn. Bà không chỉ là mẹ của ba người con mà còn là người mẹ, người thầy huyền thoại của nhiều thế hệ pianist Việt Nam.

Đêm nhạc “Tiếng đàn còn mãi ngân vang” với sự tham gia của các giảng viên – nghệ sĩ khoa Piano Học viện Âm nhạc Việt Nam, đại diện cho các thế hệ giảng viên – học trò của khoa. Từ những lứa học trò đầu tiên được học bà trực tiếp, nay đã ở tuổi 80 như NGƯT Kim Dung và NSƯT Tuyết Minh đến những thế hệ trẻ - giảng viên chủ chốt của Khoa hôm nay, những học trò của học trò như TS Đào Trọng Tuyên, Trưởng Khoa, PGS. TS Nguyễn Huy Phương Chủ tịch Hội đồng Học viện...Từ những học trò - con như GS NGND Trần Thu Hà đến cháu, chắt của bà như những tiếng đàn được ngân vang bất tận. Đặc biệt, phần II của chương trình là món quà đặc biệt của NSND Đặng Thái Sơn dành tặng cho mẹ với những bản nhạc ưa thích của bà.

NGỌC ANH