Người Nùng An đan nón 'kiếm hiệp', giữ nghề truyền thống

Chúp xà là một loại nón lá truyền thống đặc trưng của người Nùng ở Cao Bằng. Tên gọi này có nguồn gốc từ tiếng Nùng, trong đó "chúp xà" có nghĩa là phần đỉnh của nón.

Người dân hay gọi chúp xà là nón kiếm hiệp, do hình dáng đặc trưng gợi liên tưởng đến những chiếc nón của các nhân vật trong phim kiếm hiệp hoặc truyện cổ trang.

Đầu năm 2024, UBND tỉnh Cao Bằng đã ban hành quyết định công nhận làng nghề truyền thống đối với các làng nghề ngói đất nung Lũng Rì (xã Tự Do, huyện Quảng Hòa), miến dong Phia Đén (xã Thành Công, huyện Nguyên Bình) và nón lá xóm Hoàng Diệu (xã Tự Do, huyện Quảng Hòa).

Xóm Hoàng Diệu, xã Tự Do có 113 hộ dân và hiện có 39 hộ theo nghề làm nón. Nghề làm nón chúp xà ở đây đã có từ rất lâu đời, được truyền lại qua nhiều thế hệ. Ngay cả những người lớn tuổi nhất trong làng cũng không thể biết chính xác nghề này có từ khi nào. Các nguồn thông tin cho biết đây là một trong những làng nghề truyền thống đã có trăm năm tuổi của tỉnh Cao Bằng. Nhờ nghề làm nón mà kinh tế các hộ gia đình ở xóm Hoàng Diệu khá ổn định, đời sống dần được nâng cao.

Nón chúp xà được làm thủ công từ các vật liệu tự nhiên như mạy thàn, mạy mè (giống như tre, nứa), lá tre giang và lá chuối khô. Đây là một vật dụng gắn liền với đời sống của người dân địa phương, đặc biệt là trong nông nghiệp.

Chị Nông Thị Sen năm nay 47 tuổi. Hàng ngày, ngoài làm nông, chị vẫn đều đặn làm nón chúp xà tăng thu nhập.

Chị cho biết để làm ra một chiếc nón chúp xà hoàn chỉnh, người thợ phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ và khéo léo, đòi hỏi sự kiên nhẫn và kinh nghiệm. Khung nón là phần định hình cấu trúc chính được làm từ thân cây mạy thàn, mạy mè được trồng ở bìa rừng, trên núi hay ở những khoảng đất trống cằn cỗi.

Nón chúp xà gồm có 2 lớp. Lớp ngoài được đan bằng thân cây mạy thàn, lớp trong được đan từ các nan chế tác từ cây mạy mè. Mạy mè sau khi chế tác thành các sợi lạt sẽ được phơi đủ độ trước khi dùng để đan nón.

Cây mạy mè sau khi được chẻ thành các sợi lạt sẽ phải qua công đoạn loại bỏ các cạnh sắc, để vừa tăng độ mềm mại vừa tránh đứt tay khi đan cũng như sử dụng.

Để đan khung nón chuẩn kích thước và nhanh, người dân thường dựa vào một chiếc khung mẫu. Phần chóp đặc trưng của nón chúp xà được tạo hình riêng biệt. Các nan được gắn kết sao cho phần đỉnh nhô cao đặc trưng.

Ngoài khung nón làm từ cây mạy thàn, mạy mè thì phần chính tre mưa, nắng thường được đan bằng lá tre giang hoặc lá chuối khô.

Lá phải được chọn lựa kỹ càng, không sâu bệnh, không rách. Sau đó, lá được phơi khô và ủ ẩm vừa đủ để giữ độ dẻo dai.

Thông thường, một người thợ lành nghề ở xóm Hoàng Diệu có thể làm được 2-3 chiếc nón chúp xà trong vòng 1 ngày (không tính giai đoạn chuẩn bị vật liệu). Đường kính vành nón có nhiều kích cỡ, từ 30cm, 40cm đến 50cm. Đây là kích thước phổ biến để che chắn nắng, mưa hiệu quả khi người dân làm đồng, đi rừng.

Chị Lê Thị Điếp theo nghề đan nón từ mấy chục năm nay cho biết hầu hết người dân Nùng An nơi đây vẫn làm nông, chăn nuôi bên cạnh nghề làm nón truyền thống.

Nghề làm nón chúp xà đang đối mặt với nguy cơ mai một trong bối cảnh sản phẩm công nghiệp giá rẻ tràn ngập thị trường. Tuy nhiên, chính sự kỳ công và giá trị thủ công ấy lại làm nên nét độc đáo và giá trị văn hóa của nón chúp xà.

Hiện nay, nón chúp xà chỉ còn được một số ít người Nùng An quanh vùng sử dụng che mưa, nắng... Bên cạnh đó, loại nón này chủ yếu được khách hàng trong, ngoài nước đặt để kinh doanh như một sản phẩm du lịch.

Nhờ nghề làm nón chúp xà, người dân nơi đây duy trì được nguồn thu nhập khá ổn định, từ 25-30 triệu đồng/năm.

Hiện nay, làng nghề có 39/113 hộ còn duy trì nghề này. Thu nhập từ làm nón chiếm khoảng 50% tổng thu nhập của hộ gia đình.

Chiếc nón chúp xà luôn là vật dụng che mưa nắng cho bà Hoàng Thị Liên ở xóm Hoàng Diệu, xã Tự Do (Quảng Hòa, Cao Bằng) từ thuở nhỏ đến nay, khi bà đã qua tuổi 60. Trải qua nhiều thế hệ, nón chúp xà không chỉ là vật dụng mà còn là sản phẩm thủ công mang đậm bản sắc văn hóa của người Nùng An.

Lê Anh Dũng