Người thiết kế lễ đài độc lập - trong ký ức con trai

…Từ khi còn là thanh niên, ông Ngô Huy Quỳnh rất có khiếu hội họa và đã thi đỗ vào Trường Mỹ thuật Đông Dương. Khi học được 2 năm thì những ông thầy người Pháp “chợt nẩy ra ý định” là tuyển chọn một số sinh viên Mỹ thuật đang theo học tại trường để đào tạo KTS”. Đó là năm 1941, anh sinh viên mỹ thuật Ngô Huy Quỳnh cùng các sinh viên cùng khóa như Hoàng Như Tiếp, Nguyễn Văn Ninh, Nguyễn Cao Luyện... được chuyển lớp và hai năm sau, năm 1943, họ trở thành những Kiến trúc sư đầu tiên của Việt Nam được đào tạo trong nước.

Phác thảo Lễ đài Độc lập ngày mùng 2 tháng 9 năm 1945.

Họa sĩ Ngô Thành Nhân hào hứng khoe: “Có thế cha tôi, KTS Ngô Huy Quỳnh, mới có “có duyên” được là người thiết kế và giám sát thi công “Lễ đài Độc lập” tại Quảng trường Ba Đình ngày 2/9/1945 chứ”.

Ðược giác ngộ cách mạng từ khi còn niên thiếu

Bức chân dung vẽ vợ của Kts Ngô Huy Quỳnh.

Kiến trúc sư Ngô Huy Quỳnh (1920 - 2003), sinh ra ở một làng quê nghèo ở phường Phùng Chí Kiên, thị xã Mỹ Hào, nay là phường Đường Hào, tỉnh Hưng Yên. Ông nội của HS Ngô Thành Nhân vốn là một thầy giáo dạy chữ nho, còn mẹ thì làm ruộng ở quê. Ngô Huy Quỳnh vì có người anh ruột làm công chức nên được người anh đưa theo ra Quảng Yên nuôi học. HS Ngô Thành Nhân bảo: “Chính ở Quảng Yên mà năm 1933, khi mới mười ba tuổi, cha tôi được gặp một người thợ gò ở nhà máy kẽm Quảng Yên, đó là nhà cách mạng trẻ tuổi Trần Danh Tuyên (ông Tuyên là Bí thư Thành ủy Hà Nội sau Cách mạng tháng Tám và giai đoạn 1955-1961). Chính ông Tuyên đã giác ngộ cha tôi và sớm đưa cha tôi vào con đường đấu tranh cách mạng”.

Cụ Ngô Huy Quỳnh được nhận Huân chương Độc lập trong Bệnh viện Việt Xô. Thời gian ngắn sau thì cụ mất.

Thời học đại học ở Hà Nội, chàng sinh viên Ngô Huy Quỳnh có may mắn là trọ học trên gác tòa soạn báo Tin tức, số nhà 151 Phùng Hưng, Hà Nội. Rồi chuyển sang trọ ở trụ sở báo Notre Voix (Tiếng nói chúng ta). Nhờ chuyện ở trọ này mà sinh viên Ngô Huy Quỳnh được gặp các nhà hoạt động cách mạng như: Đặng Xuân Khu, Trần Huy Liệu, Trần Đình Long.

Cũng nhờ đó mà chàng sinh viên trẻ hăng hái viết bài trên các báo, quan điểm là phê phán tư tưởng nghệ thuật tư sản của một số họa sĩ thời bấy giờ và cổ vũ cho nghệ thuật dân tộc. Họa sĩ Ngô Thành Nhân cho hay: “Dạo đó nhà cầm quyền Pháp đã coi những bài viết của cha tôi là hiện tượng nổi loạn. Họ định đưa cha tôi ra Hội đồng kỷ luật của trường nhưng rất may là có một số giáo sư Pháp có tư tưởng tiến bộ ra mặt bảo vệ nên cha tôi không bị đuổi học”.

Ðến người thiết kế Lễ đài Ðộc lập

HS Ngô Thành Nhân cho hay: “Từ năm 1942, cha tôi tham gia hoạt động cách mạng và gia nhập “Hội Văn hóa cứu quốc”. Hội này thành lập năm 1943, với các ông Nguyễn Hữu Đang, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng… Nhờ tích cực hoạt động cách mạng nên tháng 8 năm 1945 cha tôi được Đảng điều về Nam Định”.

Tham gia cướp chính quyền ở Nam Định xong, KTS Ngô Huy Quỳnh được cấp trên “gọi” về Hà Nội. Cuối tháng 8 năm 1945, KTS Ngô Huy Quỳnh được người bạn cùng hoạt động ở Hội Văn hóa cứu quốc là Phạm Văn Khoa (sau này là Đạo diễn, NSND) nói chuyện về việc tổ chức Đại lễ Độc lập. Thế là KTS Ngô Huy Quỳnh vội đạp xe đến vườn hoa Ba Đình, nơi dự kiến tổ chức Đại lễ Độc lập, để khảo sát thực địa. Sau 3 ngày bằng cả con tim và khối óc hướng về Ngày Độc lập của đất nước, KTS Ngô Huy Quỳnh đã xong 3 bản thiết kế Lễ đài và trình lên Hội Văn hóa cứu quốc. Các đồng chí trong Hội Văn hóa cứu quốc chọn bản vẽ đơn giản mà đẹp và phù hợp nhất”.

Tôi đã không biết bao nhiêu lần ngắm nhìn bức ảnh chụp Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng các quan khách buổi chiều ngày mùng 2 tháng 9 năm 1945, đứng trên Lễ đài tại Quảng trường Ba Đình, trịnh trọng đọc Bản Tuyên ngôn độc lập. Một Lễ đài khá giản dị, nhưng rất trang nghiêm. Và nói như nhà văn Phùng Quán thì: “Một Lễ đài chỉ tồn tại chưa được một ngày rồi “biến mất” khỏi trái đất nhưng nó tồn tại mãi mãi trong tâm khảm mọi người dân nước Việt”.

Lần ngược theo dòng lịch sử tôi được biết: KTS Ngô Huy Quỳnh đã “gặp một bài toán khó”. Thời gian thì khẩn trương. Yêu cầu thì giản dị nhưng phải đảm bảo an toàn cho khoảng 30 người có mặt trên Lễ đài, mà lại là toàn bộ thành viên Chính phủ lâm thời và các quan khách. Nhất là phải hoàn thành trước 3 giờ sáng ngày mùng 2 tháng 9, để 14 giờ cùng ngày Đại lễ sẽ diễn ra. Và KTS Ngô Huy Quỳnh bằng trí tuệ và cả tấm lòng của mình đã “giải thành công bài toán khó” đó.

HS Ngô Thành Nhân cho tôi tham khảo bài viết “Tản mạn quanh việc dựng Lễ đài Độc lập”, của Nhà văn Phùng Quán. Bài này đã in trong cuốn sách “3 phút sự thật” của nhà văn Phùng Quán (NXB Văn Nghệ in lần đầu 2006). Bài viết của nhà văn Phùng Quán đã cho hay: “Ngoài Trưởng ban Nguyễn Hữu Đang - Người chủ trì tổ chức xây dựng Lễ đài, còn phải kể đến:

- Ông Phạm Văn Khoa, cũng là người tổ chức xây dựng Lễ đài.

- KTS Ngô Huy Quỳnh - Thiết kế và giám sát thi công Lễ đài.

- Họa sĩ Lê Văn Đệ - Người chịu trách nhiệm trang trí Lễ đài.

- Bác Quyến là thợ mộc ở cùng phố Hàng Hành, cùng thành viên của Hội Truyền bá học chữ quốc ngữ - Thi công.

- Chủ cửa hiệu radio Hà thành Nguyễn Dực, là người trực tiếp tham gia chuẩn bị việc trang bị, lắp đặt, phụ trách hệ thống âm thanh (trong ngày Lễ Độc lập).

- Chủ hiệu Hương Ký (tên thật là Nguyễn Lan Hương) quay phim lại buổi Lễ.

- Người phụ nữ may lá cờ đại trong cách mạng tháng 8.

- Công tác bảo vệ an toàn cho lễ đài Độc lập và buổi mít tinh ngày 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình được tổ chức hết sức chặt chẽ.

Cùng nhiều bộ phận khác nữa”.

Như vậy, để thi công Lễ đài Độc lập, Ban tổ chức đã huy động theo tinh thần tự nguyện của những người có khả năng cùng tham gia. Một Lễ đài được xây dựng bằng gỗ, bao xung quanh bằng vải đỏ. Rất uy nghi và trang nghiêm đã hoàn tất. Đó là một “thắng lợi” về công tác vận động quần chúng và huy động sức mạnh nội lực cùng lòng yêu nước của mọi người. Nhờ công tác đó mà mọi công việc chuẩn bị cho Lễ Tuyên ngôn độc lập đã hoàn thành. Và Lễ độc lập được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời triển khai đúng 14 giờ ngày 2/9/1945.

Tôi nhìn HS Ngô Thành Nhân và hỏi: “Chuyện Lễ đài coi như tôi đã rõ. Nghe nói người anh cả của anh là Ngô Huy Hoàng là liệt sĩ đầu tiên của Hà Nội hy sinh trong chiến tranh phá hoại ra miền Bắc của không quân Mỹ?”. HS Ngô Thành Nhân bùi ngùi: “Nếu không hy sinh đúng ngày mùng 5 tháng 8 năm 1964 ở cửa Lạch Trường, Thanh Hóa, thì anh Hoàng tôi chắc sẽ cũng là một KTS”. Được biết, KTS Ngô Huy Quỳnh có năm người con: Ngô Huy Hoàng, chiến sĩ Hải quân, hy sinh khi mới 19 tuổi. Các anh chị khác như: Ngô Hồng Lĩnh, Ngô Toàn Thắng và Ngô Thúy Liên đều là KTS. Riêng Ngô Thành Nhân nối tiếp “giấc mơ” hội họa “dang dở” của người cha, để thành họa sĩ.

Họa sĩ Ngô Thành Nhân tâm sự tiếp: “Tôi nhớ hôm bác Hoàng Linh (KTS Hoàng Linh, nguyên Cục phó Cục doanh trại. Bạn thân của KTS Ngô Huy Quỳnh) từ khu IV trở ra Hà Nội. Bác Hoàng Linh đã đến nhà tôi và thông báo cho cha tôi về sự hy sinh của anh Ngô Huy Hoàng. Lúc đó gia đình tôi chưa nhận được giấy báo tử nên tin báo của bác Hoàng Linh đã thực sự gây sốc. Mẹ tôi nghe tin thì kêu khóc. Tiếng kêu khóc của mẹ tôi tôi chưa nghe thấy bao giờ nên mấy anh em chúng tôi cùng sợ sệt ngồi co dúm lại. Không khí trong căn nhà số 94 phố Vân Hồ 3 nặng trĩu. Cha tôi năm 1964 đó mới 44 tuổi, nhưng sau khi nghe tin thì ông cụ ngỡ như gầy sọp hẳn đi. Cha tôi ngồi lặng im hồi lâu thì bất chợt ngẩng phắt đầu lên: “Các con phải bình tĩnh và động viên mẹ”.

Tôi lựa lời: “Nghe bảo hai cụ thương nhau lắm?”. HS Ngô Thành Nhân gật đầu: “Cha tôi do công việc nên thường vắng nhà. Có những đợt như năm 1961, cha tôi được cử làm Trưởng đoàn Chuyên gia Việt Nam sang giúp Chính phủ kháng chiến Lào, thiết kế, quy hoạch và chỉ đạo xây dựng “thành phố kháng chiến” Khang Khay, tỉnh Xiêng Khoảng, một thời gian dài. Ở bên đó mỗi lần viết thư về nhà là cha tôi lại nhắc mẹ tôi nhớ giữ gìn sức khỏe. Nhắc các con phải đỡ đần mẹ”.

Tôi xúc động khi xem bức tranh KTS Ngô Huy Quỳnh vẽ chân dung vợ mình (bà Nguyễn Thị Bích) đang trầm tư thương nhớ, phía sau bà bức họa người con trai đầu đã hy sinh. Một bức tranh “lồng trong tranh” ẩn sâu nỗi lòng người mẹ có con đã hy sinh trong cuộc chiến đấu bảo vệ Tổ quốc.

Sáng 28/8, UBND TP Hà Nội và UBND phường Việt Hưng đã làm lễ gắn biển Vườn hoa Ngô Huy Quỳnh tại phường Việt Hưng, nhân kỷ niệm 80 năm Quốc khánh nước CHXHCNVN. Đây là sự tri ân đối với vị KTS đã có công thiết kế và giám sát thi công Lễ đài Độc lập ngày 2/9/1945 tại Ba Đình lịch sử.

Nguyễn Trọng Văn