Người vẽ tiền ghi dấu lại lịch sử qua từng thời kỳ

Đồng tiền Việt trải qua những mốc lịch sử đáng nhớ

Nhờ nhiều nguồn tin tôi mới tìm được số điện thoại của họa sĩ Trần Tiến và hẹn gặp ông ngay bởi những họa sĩ trực tiếp tham gia thiết kế mẫu tiền từ năm 1945 đến nay không còn được mấy người. Gặp được ông tôi mừng vì ở tuổi “xưa nay hiếm”, tóc bạc phơ nhưng trông ông vẫn còn khỏe dù bước đi không còn nhanh nhẹn. Trong không gian nhỏ của phòng khách chưa đầy 15m2 nhưng gây ấn tượng bởi mảng tường được trang trí bằng những mẫu đồng do ông thiết kế một cách trang trọng như hằng ngày nhắc nhở ông về những dấu mốc lịch sử của đất nước qua các thời kỳ.

Bộ tiền mẫu polymer do họa sĩ Trần Tiến thiết kế

Cuốn kỷ yếu về lịch sử các tờ tiền Việt Nam được ông Tiến lưu giữ như “báu vật” cất sâu trong tủ được ông lấy ra và lật mở từng trang cẩn thận cho phóng viên xem như một thước phim quay chậm ghi lại những dấu mốc lịch sử từ năm 1945 đến năm 2025. Gắn với đó, lịch sử tiền tệ cũng có những bước cải tiến, phát triển ngày một đẹp hơn, chất lượng tốt hơn, thể hiện rõ nét nhất qua 6 bộ tiền.

Họa sĩ Tiến chỉ vào bộ tiền thứ nhất chỉ dẫn cho phóng viên thời kỳ phát hành và sử dụng những năm 1946 -1951 do Bộ tiền Tài chính phát hành (khi đó chưa thành lập Ngân hàng) nên được gọi là “Bộ tiền Tài chính”. Bộ tiền Tài chính gồm có tiền Tài chính, tiền Nam bộ và tín phiếu Trung bộ.

Bộ thứ 2 là vào thời kỳ 1951-1958 (thường gọi là bộ tiền 51). Bộ tiền này được thiết kế, in ấn tại nước ngoài. Chất lượng về chế bản, in ấn, nguyên vật liệu tốt hơn so với bộ tiền Tài chính.

Bộ thứ 3 là vào những năm 1959-1978, sau khi miền Bắc giải phóng và cuộc kháng chiến chống Pháp kết thúc. Thời kỳ này chúng ta bước vào công cuộc phục hồi kinh tế, xây dựng xã hội chủ nghĩa và cải tạo công thương nghiệp trong những năm 1958 - 1964. Từ bộ tiền thứ 2 sang bộ tiền thứ 3 là một bước tiến mới về chuẩn hóa. Không chỉ chuẩn hóa về chất lượng chế bản, bắt đầu có in lõm... mà bộ tiền này còn hoàn toàn do họa sĩ Việt Nam tự thiết kế, có sự hỗ trợ về chế bản và công nghệ in ấn của nước bạn. Có thể nói bộ tiền này là một trong những bộ tiền đẹp cả về thẩm mỹ và kỹ thuật của tiền đồng Việt Nam.

Bộ tiền thứ 4 giai đoạn 1978 -1985 (còn gọi là bộ tiền Thống nhất). Ngay sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, đồng tiền giải phóng được phát hành. Ngày 25/4/1978, Chính phủ quyết định thống nhất tiền tệ trong cả nước, bộ tiền phát hành năm 1978 trở thành bộ tiền Thống nhất.

Bộ tiền thứ 5 được phát hành vào năm 1985, thời điểm mà tình hình kinh tế đất nước sau chiến tranh rất kiệt quệ, lạm phát ở mức phi mã 700 -800%/năm. Vì vậy, khi bộ tiền mới vừa phát hành đã bị lạm phát “tàn phá”, các tiêu chuẩn về mệnh giá bị phá vỡ. Cơ quan phát hành tiền phải phát hành nhiều loại tiền mới với chất lượng thấp, nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng trong xã hội. Chưa kể tới hàng chục mẫu ngân phiếu thanh toán được sử dụng như tiền được phát hành và thanh toán như tiền.

Bộ tiền thứ 6 là bộ tiền polymer. Những năm 1990, nạn tiền giả hoành hành ngày càng nghiêm trọng, gây nhức nhối và hoang mang trong đời sống xã hội, gây nguy hiểm cho nền kinh tế của đất nước. Vì vậy, nhu cầu có một bộ tiền mới, hiện đại, bảo mật và chống giả cao như một đòi hỏi tất yếu của lịch sử. Đó cũng là lý do của sự ra đời đồng tiền polymer. Sau 22 năm phát hành (2003-2025), bộ tiền mới polymer đã đáp ứng được các yêu cầu đề ra như đồng tiền sạch, đẹp, bền trong lưu thông, tiết kiệm chi phí in ấn, có khả năng chống giả cao, tính cơ giới hóa tốt, phục vụ tốt cho yêu cầu của giai đoạn phát triển mới, đánh dấu một thời kỳ mới về công nghệ sản xuất tiền giấy của Việt Nam.

Người giữ kỷ lục vẽ nhiều tiền nhất và những câu chuyện chưa kể

Ông Tiến kể, sau khi tốt nghiệp đại học Mỹ thuật năm 1975, ông được phân công về bộ phận thiết kế tiền trong Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và phải học lại từ đầu vì ngôn ngữ đồ họa của tiền không giống như các loại đồ họa khác. Họa sĩ phải phối hợp hàng chục công đoạn như vẽ, khắc tay, làm bằng máy tính, mạ, in, ghép bản...

“Việc vẽ một đồng tiền khác rất nhiều so với việc vẽ một bức tranh. Thiết kế tiền là một nghề đòi hỏi kỹ thuật rất cao nhưng lại không có trường đào tạo, cho nên các bí kíp cũng như kinh nghiệm thiết kế tiền ở Việt Nam của tôi thường chỉ được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác hoặc tự mày mò học hỏi các kỹ thuật in tiền tiên tiến ở các nước trên thế giới”, ông Tiến chia sẻ.

Ông được xem là một trong những người vẽ ra nhiều mẫu tiền nhất ở nước ta. Trong gần 30 năm, ông đã tham gia thiết kế không dưới 40 mẫu và mỗi mẫu với ông là một cố gắng tột bậc để đạt được sự hoàn hảo về công nghệ.

“So với đồng tiền ngày xưa, chủ yếu tập trung vào các nét hoa văn phức tạp để tránh việc vẽ giả bằng tay thì đồng tiền ngày nay có sự tham gia tối đa của các kỹ thuật công nghệ cao như công nghệ tạo nét nổi, tạo hiệu ứng màu cửa sổ. Yêu cầu chung đối với các họa sĩ thiết kế tiền là sáng tạo, thể hiện được những vẻ đẹp đặc trưng của đất nước, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc và chân dung Bác Hồ là chân dung duy nhất được in trên tất cả các đồng tiền của Việt Nam”, ông Tiến cho hay.

Họa sĩ Trần Tiến cũng cho biết, nghề vẽ tiền còn đòi hỏi sự tinh xảo, nhạy bén của một chuyên gia phòng chống tội phạm, chiến thắng mọi thứ công nghệ sao chép... Ông đưa ví dụ: “Về mặt cơ giới hóa, khi thiết kế đồng tiền polymer, chúng tôi phải tính toán làm sao để khuôn khổ của đồng tiền phù hợp nhất với các loại máy ATM, thỏa mãn các tiêu chuẩn chung của thế giới. Trong thời đại công nghệ số, đồng tiền cũng phải được thiết kế sao cho chống được việc sao chụp, photo màu, laze màu hay các kỹ thuật in phun, thiết bị làm giả để gây khó khăn lớn nhất cho tội phạm làm tiền giả”.

Ông kể, không phải tới năm 2003, khi nhà nước có chủ trương phát hành đồng tiền polymer thay cho tiền giấy đã quá cũ từ năm 1985 và chống nạn làm giả tiền giấy quá dễ dàng thì phòng thiết kế của ông mới bắt tay vào dự án. Từ trước đó 10 năm, nhóm họa sĩ vẽ tiền đã âm thầm nghiên cứu về việc thiết kế tiền polymer. Trong bộ tiền polymer của Việt Nam, ông đã thiết kế cả hai mặt của đồng 200.000 đồng, mặt sau của đồng 50.000 đồng, mặt trước của đồng 500.000 đồng. Đồng tiền có mệnh giá càng cao thì càng dễ bị làm giả nên càng phải đòi hỏi công nghệ kỹ thuật cao, đường nét tinh xảo để đảm bảo vấn đề bảo an của đồng tiền.

“Riêng với đồng tiền 500.000 đồng có những yếu tố ẩn, nếu soi dưới ánh đèn dầu, ngọn nến sẽ thấy ký hiệu, bông hoa, con số. Cái này không thể làm giả được, mỗi đồng tiền là hình ảnh khác nhau để đảm bảo không thể làm giả”, ông Tiến nói.

“Song sau 22 năm phát hành, đến nay đã có thể kết luận, chất lượng tiền polymer đã thực sự thành công ngoài mong đợi. Không chỉ sạch, đẹp, có độ bền cao gấp 4 lần so với tiền cotton, mà độ an toàn, bảo mật của bộ tiền polymer có lợi thế nổi trội hơn hẳn. Đến nay có thể khẳng định, tiền polymer là bộ tiền tốt nhất trong 6 bộ tiền của nước ta từ trước đến nay. Bộ tiền polymer của nước mình tôi có thể khẳng định đạt đến trình độ đủ độ chơi công nghệ với thế giới. Tôi xem đây là chiến công của tập thể và có sự đóng góp nhỏ bé của mình trong đó”, ông Tiến cho hay.

Ngọc Mai