Nguyễn Hoành Từ - Hoàng giáp tiết nghĩa giữa thời binh đao

Đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ tọa lạc trên diện tích hơn 1.500m2 tại thôn Bình Tiến (phường Hà Huy Tập). Ảnh: Hoa Hạ

Nơi đây lưu giữ câu chuyện về một bậc Hoàng giáp tiết nghĩa giữa thời buổi loạn lạc.

Khí tiết và trí tuệ một bậc Hoàng giáp

Nguyễn Hoành Từ, tên thật là Nguyễn Đình Thung (1536 - 1599), hậu duệ đời thứ sáu của Thái sư Cương Quốc công Nguyễn Xí - danh tướng khai quốc triều Lê. Ông sinh ra trong thời buổi binh đao loạn lạc, khi triều Lê và nhà Mạc phân tranh, quyền lực thay đổi từng ngày.

Để tránh hiểm họa, gia đình ông từ Lam Kinh (Thanh Hóa) di cư vào vùng đất Phật Nạo, nay thuộc phường Hà Huy Tập (Hà Tĩnh). Dù đổi tên, ẩn tích, nhưng chí lớn của người nho sĩ trẻ vẫn hướng về việc đèn sách, phụng sự đất nước.

Năm 1577, ông đỗ Hoàng giáp, vị trí cao trong bảng vàng Tiến sĩ, tên được khắc trên bia đá Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Thay vì chọn con đường an nhàn, ông bước vào chính trường, một lòng phụng sự nhà Lê Trung Hưng.

Trong hành trình ấy, Nguyễn Hoành Từ từng được cử đi sứ sang nhà Mạc. Bị dụ dỗ, giam cầm, tra tấn, nhưng ông vẫn một mực giữ trọn khí tiết. Cuộc vượt ngục ngoạn mục để trở về với triều đình nhà Lê đã làm rạng danh nhân cách trung nghĩa. Vua Lê Thế Tông vô cùng cảm phục, phong tước “Tiết nghĩa Quận công”, coi ông như biểu tượng sống động của lòng trung kiên.

Không chỉ nổi bật về nhân cách, ông còn là một trí thức uyên bác, thông thạo y học, thiên văn, địa lý, phong thủy. Ông từng tham gia hoạch định nhiều kế sách quân sự giúp triều Lê đánh thắng nhà Mạc, đồng thời góp phần khiến nhà Minh công nhận tính chính thống của vua Lê.

Trong Đại Việt sử ký toàn thư, sử gia còn ghi lại tên tuổi Nguyễn Hoành Từ như một vị quan “khám lý binh ngục”, người góp phần chấn chỉnh bộ máy pháp luật vốn mục ruỗng vì tham nhũng, quan lại lộng quyền. Suốt đời, ông giữ những chức vụ quan trọng như: Đông các hiệu thư, Tả Thị lang bộ Binh, Hữu Thị lang bộ Lại.

Năm 1599, ông qua đời. Triều đình truy phong ông là “Phúc thần, Hoành Bác đại vương”, triều Nguyễn sau này tiếp tục sắc phong là “Dực bảo Trung hưng, Trung đẳng thần”. Thi hài ông được rước bằng 24 thuyền rồng từ Thăng Long về quê an táng tại làng Nủi, nay thuộc tổ dân phố Tân Hòa (phường Hà Huy Tập). Người dân gọi nơi yên nghỉ của ông với lòng thành kính: “Lăng Quan Nghè”.

Cổng vào quần thể đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ.

Hành trình gìn giữ và hồi sinh di tích

Năm 1976, mộ phần ông được di dời về gần đền thờ để hợp nhất không gian thờ tự. Từ đó, quần thể vừa mang dáng dấp của một di tích lịch sử, vừa là nơi hội tụ niềm tin, ký ức và lòng ngưỡng vọng.

Đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ tọa lạc trên diện tích hơn 1.500m2, gắn bó với nhiều thế hệ hậu duệ và người dân địa phương. Gần nửa thế kỷ trôi qua, nơi đây luôn có khói hương, được xem là điểm tựa tâm linh của vùng đất Hà Huy Tập.

Năm 2004, di tích được công nhận cấp tỉnh, mở đầu cho hành trình hơn 20 năm khôi phục và tôn tạo. Khi ấy, nơi đây chỉ còn lác đác vài hạng mục rời rạc: Cặp nghê đá cổ, thượng điện, phần mộ.

Nhờ tâm huyết của con cháu dòng họ và sự chung tay của chính quyền, từng hạng mục như nhà bái đường, trung điện, thượng điện, bia đá, cổng tam quan... dần hồi sinh, mang lại dáng vẻ uy nghi, bề thế.

Một trong những người góp phần “thắp lửa” chính là ông Nguyễn Hoành Tùng - hậu duệ đời thứ 17. Ông miệt mài sưu tầm tư liệu, kết nối họ tộc, vận động công đức, trực tiếp giám sát tu bổ. Năm 2003, ông Nguyễn Đình Thành (TPHCM) đã công đức hàng trăm triệu đồng để xây dựng nhà bái đường, tạo dấu mốc quan trọng cho sự trở lại của di tích.

Tháng 11/2024, sau chặng đường dài, quần thể Đền thờ và Lăng mộ Nguyễn Hoành Từ chính thức được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Niềm vui ấy là sự tri ân, đồng thời cũng khẳng định sức sống vẹn tròn của lịch sử dân tộc.

Mới đây, UBND phường Hà Huy Tập phối hợp cùng dòng họ Nguyễn Hoành tổ chức trọng thể lễ đón nhận Bằng xếp hạng Di tích lịch sử cấp quốc gia cho quần thể đền thờ - lăng mộ. Buổi lễ có sự hiện diện của lãnh đạo tỉnh, các sở, ngành, đông đảo nhân dân và con cháu hậu duệ, thể hiện niềm tự hào chung.

Cụ Nguyễn Hoành Huyên (86 tuổi, hậu duệ đời thứ 17, hiện trông coi đền) xúc động: “Tôi từng chứng kiến cảnh họ tộc rước mộ cụ từ làng Nủi về vị trí hiện nay. Đền vốn linh thiêng, ngày Rằm, mồng Một, người dân thường đến thắp hương.

Dịp lễ Tết thì đông nghịt. Nay, đền được công nhận và đón Bằng di tích quốc gia, bà con trong làng, trong họ rất mừng. Nhiều người còn công đức để đền ngày càng khang trang hơn. Con cháu chúng tôi sẽ tiếp tục truyền nối, giữ gìn giá trị lịch sử này”.

Bên trong khuôn viên quần thể đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ.

Ngọn lửa lịch sử trong đời sống hôm nay

Tên tuổi Nguyễn Hoành Từ không chỉ nằm trong trang sử cũ. Ngày nay, ông hiện diện ngay trong đời sống hiện đại của người dân Hà Tĩnh. Hai tuyến đường ở Hà Tĩnh được đặt theo tên ông.

Năm học 2020 - 2021, Trường THCS Tân Lâm (phường Hà Huy Tập) cũng đã được đổi tên thành Trường THCS Nguyễn Hoành Từ - nơi thầy trò hằng ngày học tập dưới bóng dáng tinh thần tiết nghĩa, trung liệt.

Những chuyến dâng hương, ngoại khóa của học sinh tại đền thờ lăng mộ không chỉ là một hoạt động trải nghiệm văn hóa, mà còn là bài học sống động về giáo dục truyền thống. Từ câu chuyện của một vị Hoàng giáp từng vượt ngục, kiên trung giữa loạn lạc, thầy cô có thể lồng ghép vào bài giảng về lịch sử, đạo đức, nhân cách, khơi dậy lòng tự hào và ý thức trách nhiệm công dân cho học trò.

Bà Lê Thị Thanh Vân - Phó Chủ tịch UBND phường Hà Huy Tập nhấn mạnh: “Việc đền thờ và lăng mộ Nguyễn Hoành Từ được công nhận là Di tích quốc gia là niềm vinh dự lớn cho địa phương. Đây không chỉ là dấu son trong công tác gìn giữ giá trị truyền thống mà còn là nguồn cảm hứng thúc đẩy phát triển văn hóa, giáo dục trong thời gian tới”.

Có thể nói, hành trình gìn giữ và phục dựng quần thể này chính là sự cộng hưởng giữa lịch sử và hiện tại. Từ mái đình cũ, viên đá cổ đến bàn tay, tấm lòng của hậu thế, tất cả hòa quyện thành minh chứng sống động cho sự trường tồn của di sản.

Chính quyền, người dân và hậu duệ của cụ Nguyễn Hoành Từ tổ chức lễ rước Bằng xếp hạng Di tích quốc gia. Ảnh: Hoa Hạ

Phường Hà Huy Tập (Hà Tĩnh) là nơi sản sinh nhiều danh nhân như: Trần Mậu, Trương Quang Trạch, Dương Xuân Ban, Lê Tự Biên… Trong dòng chảy ấy, Nguyễn Hoành Từ đã góp thêm tầng sâu cho truyền thống văn hóa lịch sử địa phương này.

Việc tôn vinh, giữ gìn quần thể mộ và đền thờ ông không chỉ là sự tri ân với một nhân cách lớn, mà còn là cách gắn kết cộng đồng, bồi đắp lòng tự hào quê hương. Những buổi lễ giỗ, ngày kỵ tổ chức hằng năm trở thành dịp hội tụ, gắn kết tình làng nghĩa xóm, giáo dục con cháu về cội nguồn.

Trong bối cảnh đô thị hóa mạnh mẽ, những không gian văn hóa tâm linh như vậy càng có ý nghĩa đặc biệt. Nó giúp thế hệ hôm nay có chốn trở về, có điểm tựa tinh thần giữa dòng chảy gấp gáp của cuộc sống hiện đại. Không chỉ là nơi để hậu duệ tưởng nhớ, nhân dân tri ân, mà còn là địa chỉ giáo dục truyền thống, hun đúc lòng tự hào và tinh thần trung hiếu cho lớp trẻ.

Ngọn lửa lịch sử từ câu chuyện của một vị Hoàng giáp kiên trung đã, đang và sẽ tiếp tục cháy sáng, soi rọi con đường hôm nay và mai sau của vùng đất học Hà Tĩnh.

Tiến Hiệp