Nhà máy xi măng Quang Sơn: Lộ nhiều sai phạm, chuyển hồ sơ sang Bộ Công an

Đội vốn, sai thẩm quyền và vòng xoáy tài chính

Theo kết luận của Thanh tra Chính phủ, Nhà máy xi măng Quang Sơn (tiền thân là nhà máy xi măng Thái Nguyên) được hình thành từ chủ trương năm 1997 của Thủ tướng, với định hướng đầu tư liên doanh, công suất 1,4 triệu tấn xi măng/năm.

Đến giai đoạn 2001–2002, dự án được chuyển giao cho Tổng công ty xây dựng công nghiệp Việt Nam (Vinaincon) làm chủ đầu tư, triển khai tại huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, trên diện tích gần 41ha với công suất nâng lên 1,51 triệu tấn/năm. Tổng mức đầu tư được phê duyệt ban đầu là 2.775 tỷ đồng, trong đó khoảng 70 triệu USD vốn ngoại tệ.

Dự án được triển khai bằng vốn tự có kết hợp vốn vay từ Quỹ Hỗ trợ phát triển và các ngân hàng thương mại trong nước, với thời gian thực hiện dự kiến 39 tháng. Tuy nhiên, quá trình triển khai kéo dài nhiều năm, liên tục điều chỉnh. Đến năm 2017, Vinaincon đề nghị quyết toán với tổng giá trị gần 3.839 tỷ đồng, cao hơn đáng kể so với tổng mức đầu tư phê duyệt ban đầu.

Theo kết luận thanh tra, tính đến ngày 31/12/2021, dự án đã ghi nhận khoản lỗ lũy kế 1.943 tỷ đồng và hiện phát sinh nguy cơ thiệt hại hơn 1.000 tỷ đồng.

Thanh tra Chính phủ xác định, một trong những nguyên nhân cốt lõi dẫn tới thua lỗ nghiêm trọng của dự án là phương án tài chính thiếu khả thi ngay từ đầu.

Theo đó, chi phí vay vốn chiếm tới khoảng 95% tổng vốn đầu tư, buộc chủ đầu tư phải thay đổi nguồn vốn vay từ trong nước sang vay nước ngoài bằng ngoại tệ. Việc này làm phát sinh chi phí chênh lệch tỷ giá, phí bảo lãnh, quản lý và bảo hiểm với tổng giá trị hơn 316 tỷ đồng, đồng thời kéo dài thời gian thực hiện do các thủ tục vay vốn phức tạp.

Bên cạnh đó, Vinaincon bị xác định đã tự ý điều chỉnh tổng mức đầu tư và kế hoạch đấu thầu không đúng thẩm quyền, không được phép điều chỉnh bù trượt giá, khiến tổng giá trị đầu tư vượt khoảng 1.063 tỷ đồng, tương đương hơn 38% so mức được phê duyệt.

Nhiều gói thầu được tổ chức đấu thầu không đúng quy định, làm gia tăng chi phí đầu tư. Trong khi đó, dự án chậm tiến độ hơn 5 năm, dẫn tới tình trạng đến hạn trả nợ nhưng chưa có nguồn thu, nợ quá hạn lên tới 130%, khiến thua lỗ phát sinh ngay từ khi dự án chưa đi vào vận hành ổn định.

Thanh tra cũng chỉ ra tình trạng tài chính đặc biệt khó khăn của Vinaincon, khi vốn cho hoạt động sản xuất – kinh doanh gần như không có, chủ yếu dựa vào vốn vay và vốn chiếm dụng trong thanh toán. Công tác quản trị vật tư, tài sản và công nợ được đánh giá là yếu kém, với nhiều khoản nợ khó đòi tồn đọng, làm gia tăng chi phí và bào mòn vốn kinh doanh.

Ngoài ra, giá nguyên, nhiên liệu đầu vào như than, thạch cao, chi phí vận tải và phụ gia liên tục tăng cao, trong khi vị trí địa lý của nhà máy cách cảng đường thủy Đa Phúc khoảng 55km, khiến chi phí vận chuyển nguyên liệu và tiêu thụ sản phẩm tăng mạnh, làm suy giảm hiệu quả đầu tư.

Hàng loạt gói thầu sai phạm, nguy cơ thất thoát lớn

Kết luận thanh tra đã bóc tách nhiều sai phạm cụ thể tại các gói thầu trọng yếu của dự án.

Tại gói thầu cung cấp thiết bị chính của dây chuyền sản xuất và dịch vụ kỹ thuật, Vinaincon phê duyệt kế hoạch đấu thầu không đúng thẩm quyền. Giá trúng thầu cao hơn kế hoạch khoảng 17 triệu USD, tương đương 322 tỷ đồng, nhưng vẫn được chấp thuận, được xác định là có dấu hiệu vi phạm Luật Đấu thầu.

Không chỉ vậy, hợp đồng được ký kết có một số khối lượng cung cấp thấp hơn so với hồ sơ mời thầu và hồ sơ dự thầu, song giá hợp đồng không được điều chỉnh giảm, tiềm ẩn nguy cơ thất thoát gần 4 triệu euro, tương đương khoảng 79 tỷ đồng tại thời điểm năm 2005.

Ngoài ra, chi phí chuyên gia giám sát phát sinh hơn 1,3 triệu euro (khoảng 34 tỷ đồng) đã được thanh toán nhưng chưa chứng minh được phần việc ngoài phạm vi hợp đồng, vi phạm các quy định về quản lý chi phí đầu tư xây dựng.

Sai phạm tiếp tục được chỉ ra tại các gói thầu khai thác nguyên liệu, khi Vinaincon và Công ty TNHH MTV Xi măng Quang Sơn không tự mua sắm thiết bị theo phê duyệt của Thủ tướng mà thuê đơn vị khác khai thác.

Từ năm 2009 đến 2022, chủ đầu tư không tổ chức đấu thầu lựa chọn nhà thầu khai thác, bốc xúc, vận chuyển đá vôi, đá sét. Đến năm 2023, khi tổ chức đấu thầu trở lại, giá trúng thầu giảm hơn 47 tỷ đồng, cho thấy nguy cơ gây thiệt hại tương ứng trong giai đoạn trước đó.

Thanh tra Chính phủ còn xác định việc khai thác trái phép khoảng 806.280 tấn đá vôi, bán ra thị trường làm vật liệu xây dựng, thu về số tiền hơn 46 tỷ đồng, có dấu hiệu vi phạm quy định của pháp luật hình sự. Bên cạnh đó, nhiều gói thầu tư vấn và xây lắp khác cũng bị phát hiện phê duyệt điều chỉnh kế hoạch đấu thầu, phạm vi công việc và hình thức hợp đồng không đúng thẩm quyền, không đúng chỉ đạo của Thủ tướng, với nguy cơ gây thiệt hại hàng trăm tỷ đồng.

Từ các sai phạm nêu trên, Thanh tra Chính phủ kiến nghị chuyển toàn bộ hồ sơ vụ việc có dấu hiệu vi phạm pháp luật sang Bộ Công an để cơ quan điều tra xác minh, làm rõ, đặc biệt đối với các hành vi có dấu hiệu vi phạm quy định về đấu thầu, đầu tư xây dựng và thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng.

Trong bối cảnh dự án Nhà máy xi măng Quang Sơn để lại những hệ lụy tài chính và pháp lý lớn, tình hình kinh doanh của Vinaincon cũng tiếp tục chịu áp lực đáng kể.

Báo cáo tài chính hợp nhất quý III/2025 cho thấy doanh nghiệp thua lỗ hơn 102 tỷ đồng, tăng 32% so cùng kỳ năm trước, trong đó chi phí lãi vay tại Công ty TNHH MTV Xi măng Quang Sơn (công ty con trực tiếp vận hành dự án) tiếp tục là một trong những yếu tố làm gia tăng gánh nặng tài chính.

Đáng chú ý, Vinaincon tham gia và đảm nhận nhiều gói thầu quan trọng tại các dự án năng lượng trọng yếu, bao gồm cả nguồn và lưới điện, như nhà máy tuyển quặng bauxit Nhân Cơ, nhiệt điện Phú Mỹ mở rộng, Trạm phân phối 500kV Vũng Áng thuộc nhà máy Nhiệt điện Vũng Áng 1, nhiệt điện Thái Bình 1 và đường dây 500kV Hiệp Hòa – Sơn La.

Doanh nghiệp này đồng thời giữ vai trò nhà thầu chính tại một số dự án bất động sản – du lịch quy mô lớn như các tiểu khu thuộc khu phức hợp nghỉ dưỡng và giải trí KN Paradise, hay thi công nhiều hạng mục biệt thự tại dự án khu đô thị sinh thái nghỉ dưỡng cao cấp Lâm Sơn (Hòa Bình, nay là Phú Thọ).

Việc làm rõ trách nhiệm pháp lý, năng lực quản trị và kỷ luật tài chính của Vinaincon sau kết luận thanh tra được xem là yêu cầu có ý nghĩa không chỉ đối với riêng dự án xi măng Quang Sơn, mà còn góp phần bảo đảm an toàn và minh bạch cho các dự án hạ tầng, năng lượng và bất động sản mà doanh nghiệp đang tham gia.

Thái Bình