Nhà văn Hoàng Anh Tú: Tội phạm khai thác triệt để thói quen của người trẻ

Nhà văn Hoàng Anh Tú.

Nhà văn Hoàng Anh Tú, đồng thời cũng là chuyên gia tâm lý của lứa tuổi thanh thiếu niên, lý giải hiện trạng nhiều thanh thiếu niên trên cả nước đang trở thành nạn nhân của tội phạm "bắt cóc online" ngày càng phổ biến.

Thứ hai, đó chính là đặc điểm tâm lý lứa tuổi. Thanh thiếu niên đang ở giai đoạn phát triển đầy biến động. Các em có nhu cầu khẳng định bản thân, muốn được công nhận, được lắng nghe, nhưng lại thiếu kinh nghiệm sống và kỹ năng nhận diện rủi ro. Các em dễ tin người, đặc biệt là những người tỏ ra thấu hiểu, khen ngợi, hay đưa ra những lời hứa hẹn hấp dẫn. Đồng thời, đây cũng là lứa tuổi có sự "nổi loạn ngầm", muốn thoát khỏi sự kiểm soát của cha mẹ, nên khi gặp rắc rối, các em thường có xu hướng giấu giếm thay vì chia sẻ.

Thứ ba, khoảng trống trong kết nối gia đình. Nhiều bậc cha mẹ vì bận rộn hoặc chưa theo kịp sự thay đổi của công nghệ đã vô tình tạo ra một khoảng cách với con cái. Khi không có sự kết nối đủ sâu sắc và tin tưởng, con trẻ sẽ tìm đến một người khác trên mạng để tâm sự. Và đó là lúc kẻ xấu có cơ hội xen vào.

PV: Tội phạm dựa vào sự phát triển của công nghệ để tạo dựng các thông tin giả, hình ảnh, clip giả để thao túng các nạn nhân, đặc biệt là thanh thiếu niên ra sao, thưa anh?

Nhà văn Hoàng Anh Tú: Công nghệ hiện nay, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) và các công cụ chỉnh sửa hình ảnh, video, đã tạo điều kiện cho tội phạm tạo ra những nội dung giả mạo với độ chân thực cao. Chẳng hạn, chúng có thể sử dụng deepfake để giả giọng nói, hình ảnh của người thân hoặc tạo ra các đoạn tin nhắn, video giả mạo để thuyết phục nạn nhân rằng họ đang gặp nguy hiểm hoặc cần hành động ngay lập tức. Với thanh thiếu niên, những nội dung này dễ dàng đánh vào cảm xúc, như sự sợ hãi, lo lắng hoặc lòng tin. Tội phạm thường sử dụng các chiêu thức như giả danh chính quyền, cảnh sát, người quen, gửi tin nhắn khẩn cấp, hoặc tạo tình huống giả để ép nạn nhân cung cấp thông tin cá nhân, chuyển tiền, hoặc thậm chí rời khỏi nhà để “gặp” người nào đó. Sự tinh vi của công nghệ giúp tội phạm thao túng tâm lý nạn nhân một cách dễ dàng, đặc biệt khi các em chưa có đủ kinh nghiệm để nhận diện sự bất thường.

Điện thoại thông minh, mạng xã hội… đang là phương tiện để tội phạm thực hiện các hành vi lừa đảo, dựa trên tâm lý cũng như thói quen “sống trên mạng” của thanh thiếu niên như thế nào, thưa anh?

Chiếc điện thoại và mạng xã hội chính là "hiện trường" của vụ án. Tội phạm khai thác triệt để thói quen của người trẻ:

Thói quen chia sẻ quá mức: Các em đăng ảnh đi học ở đâu, ăn gì với bạn nào, nhà cửa ra sao, thậm chí cả những lúc buồn bã, cô đơn. Tội phạm chỉ cần xâu chuỗi các thông tin này là có thể vẽ ra chân dung tâm lý, nắm được điểm yếu và tạo ra một kịch bản lừa đảo "đo ni đóng giày" cho từng nạn nhân.

Nhu cầu được chú ý và khẳng định: Một lời khen, một bình luận có cánh từ người lạ cũng có thể khiến các em mất cảnh giác. Kẻ xấu thường bắt đầu bằng việc xây dựng một hình tượng hoàn hảo: đẹp trai/xinh gái, giàu có, thấu hiểu... và từ từ chiếm lấy lòng tin của nạn nhân.

Tâm lý đám đông và FOMO (Sợ bỏ lỡ): Các em dễ bị lôi kéo vào các hội nhóm, các "trend" (xu hướng) trên mạng mà không lường hết được hậu quả.

Khi đã có lòng tin và thông tin, chiếc điện thoại trở thành công cụ khống chế 24/7. Chúng có thể gọi điện, nhắn tin, video call liên tục, không cho nạn nhân có thời gian suy nghĩ hay cầu cứu người khác.

Nhà văn Hoàng Anh Tú trò chuyện cùng các bạn học sinh.

Chúng đã làm thế nào để thao túng được tâm lý, điều khiển và khống chế được nạn nhân qua điện thoại hay mạng xã hội?

Đó là một quy trình bài bản, tôi tạm gọi là “quy trình 4 bước thao túng”, bao gồm:

Gieo mồi và xây dựng lòng tin: Kẻ xấu tiếp cận, làm quen, trò chuyện như một người bạn, người anh/chị thân thiết. Chúng lắng nghe, chia sẻ, đưa ra lời khuyên, tạo ra một mối quan hệ gắn bó và tin cậy. Hoặc cách khác, đóng giả cảnh sát, gây shock, phủ đầu.

Khai thác và thu thập "con tin số": Khi nạn nhân đã tin tưởng, chúng sẽ dụ dỗ, thách thức hoặc lừa để các em gửi hình ảnh, video nhạy cảm, hoặc chia sẻ những bí mật thầm kín nhất. Đây chính là "con tin" mà chúng nắm giữ.

Đe dọa và gây sợ hãi: Ngay lập tức, chúng "lật mặt", dùng chính những "con tin số" đó để đe dọa, khủng bố tinh thần. Chúng dọa sẽ gửi cho bố mẹ, thầy cô, bạn bè, tung lên mạng xã hội...

Điều khiển và khống chế: Nạn nhân vì quá sợ hãi và xấu hổ, sẽ bị cô lập hoàn toàn về tâm lý. Các em không dám nói với ai và buộc phải tuân theo mọi mệnh lệnh của kẻ xấu: từ việc chuyển tiền, cung cấp thông tin gia đình, cho đến việc tự mình di chuyển đến một địa điểm vắng vẻ và thực hiện theo kịch bản "bắt cóc" mà chúng dựng lên.

Kịch bản được dựng lên khá giống nhau, vừa tạo ra việc “bắt cóc online”, vừa lừa tiền của gia đình, nhưng rất nhiều thanh thiếu niên vẫn mắc bẫy?

Đúng là kịch bản có thể giống nhau, nhưng đối với mỗi nạn nhân, đó là lần đầu tiên họ trải qua. Khi não bộ rơi vào trạng thái hoảng loạn, khả năng tư duy logic gần như bằng không. Nạn nhân chỉ hành động theo bản năng sinh tồn: làm sao để che giấu bí mật, làm sao để thoát khỏi sự đe dọa trước mắt.

Các em không nghĩ được rằng mình đang bị lừa. Các em chỉ nghĩ rằng mình đã "làm sai" (ví dụ: bị nghi ngờ tham gia rửa tiền trong một vụ án) và bây giờ phải tự mình "sửa sai". Sự xấu hổ và nỗi sợ bị phán xét lớn hơn cả nỗi sợ bị lừa đảo. Đó là lý do dù kịch bản cũ, vẫn có những nạn nhân mới. Về phía gia đình, khi nhận được tin con bị bắt cóc cùng những hình ảnh, âm thanh giả được tạo dựng tinh vi, họ cũng rơi vào hoảng loạn và dễ dàng chuyển tiền cho tội phạm mà không kịp kiểm chứng.

Nhiều cha mẹ nghĩ khoảng trống lớn nhất trong con chính là kiến thức, hiểu biết non nớt, ngây thơ của con. Nên nhiều cha mẹ đọc những tin tức lũ trẻ bị “bắt cóc online” đều phán quyết ngay rằng: Sao ngu ngốc thế? Không có kiến thức nên mới bị lừa…. Không! Dù đúng là khoảng trống kiến thức này có thật. Nó đúng là khoảng trống trong giáo dục của nhà trường và của chính gia đình. Nhưng khoảng trống lớn nhất theo tôi lại chính là cách đối thoại- trò chuyện của cha mẹ với con cái mình.

Xin cảm ơn những chia sẻ của anh!

Việt Quỳnh (thực hiện)