Nhân chứng mới nói gì? (bài cuối)

Theo lời ông Nguyễn Duy Chiến - người từng là Trung đội trưởng du kích xã Triệu Trạch năm 1973 - “O” Chiến du kích có mặt trong bức ảnh 10 người mà Báo CAND ngày 25/9/2025 đã đề cập, hiện sinh sống tại thôn Bích La Hậu, xã Triệu Tài cũ (nay là thôn Đồng Tâm 1, xã Triệu Cơ, tỉnh Quảng Trị). Chiều 24/9/2025, chúng tôi đã tìm về gặp bà Chiến. Lần này, chúng tôi đề nghị ông Lê Ánh cùng đi, nhằm xác định rõ: Trước đây ông Ánh có quen biết bà Chiến hay không; nếu không quen, bà Chiến có nhận ra ông Ánh là người từng có mặt tại sự kiện chụp ảnh vào cuối tháng 3/1973 tại Long Quang như đã nêu.

Bức ảnh nổi tiếng “Hai người lính” của phóng viên ảnh Chu Chí Thành (Thông tấn xã Việt Nam).

Là người dân cùng xã, ông Ánh dễ dàng dẫn chúng tôi tìm đến nhà bà Chiến, là một ngôi nhà cấp 4 cũ kỹ, mái lợp ngói đất xen bờ-rô cũ nát, nằm trong con hẻm nhỏ của đường liên thôn, cách nơi ở gia đình ông Ánh khoảng 5km. Khi chúng tôi đến, trong nhà chỉ có bà Chiến và chồng ngồi tựa cửa nhìn ra trời mưa, ánh mắt lạ lẫm. Tôi hỏi cả hai có biết ông Ánh không, họ đều lắc đầu, dò hỏi khách từ đâu đến, đến với việc gì. Tôi khiêm tốn trình bày lý do cuộc gặp và chỉ giới thiệu đi cùng là người trong xã, biết đường nên nhờ dẫn đi.

Bà Chiến cho biết tên đầy đủ là Trương Thị Chiến, sinh năm 1954 (theo giấy tờ khai là 1955) tại thôn Vân Tường, xã Triệu Trạch cũ (nay thuộc xã Nam Cửa Việt, tỉnh Quảng Trị). Bà tham gia du kích từ khoảng tháng 4/1972. Sau khi ký Hiệp định Paris ngày 28/1/1973, bà chủ yếu làm công tác binh vận dưới sự chỉ đạo của cấp trên. Theo bà, mỗi lần tổ chức gặp mặt, giao lưu với người của bên kia chiến tuyến, các đơn vị này từ huyện thường về UBND xã Triệu Trạch (lúc đó đóng tại thôn An Trạch) vào khoảng 17 giờ. Từ đây, họ đi lên chốt - tức khu vực Nhà Hòa hợp được xây dựng trên phần đất của ta, cách hàng rào thép gai ngăn ranh giới với địch khoảng 200m - với quãng đường khoảng 1,5km.

Bà Chiến kể: Khi đến nơi, lãnh đạo Binh vận huyện vào Nhà Hòa hợp nghỉ ngơi, còn nhiệm vụ được giao trực tiếp cho lực lượng du kích. Bà cũng cho biết, thời điểm này ông Phan Tư Kỳ là Xã đội trưởng nên hầu như lúc nào cũng có mặt để chỉ huy ở vòng trong. Mục đích của các buổi gặp mặt, giao lưu là vận động người bên kia chiến tuyến trở về với gia đình, người thân, không tham gia giết chóc đồng bào mình. Thường đến khoảng 21h cùng ngày, buổi giao lưu kết thúc; du kích trở lại xã, còn cán bộ Binh vận huyện trở về huyện.

Phóng viên hỏi: “Bà có nhớ lần đoàn nhà báo về chụp ảnh cảnh hai bên gặp nhau vào cuối tháng 3/1973 ở chốt không?”. Bà Chiến trả lời: “Thực sự tôi không nhớ cảnh chụp ảnh. Có thể do lâu ngày, cộng với bệnh tim và tiền đình hành hạ, sức khỏe và trí nhớ giảm sút nên tôi quên. Đến nay tôi chỉ nhớ hôm đó, sau khi được lệnh của cấp trên bảo lên chốt, tôi cùng đi với một số người, trong đó có chị Nguyễn Thị Chính - lúc đó là Bí thư Đảng ủy xã Triệu Trạch. Khi lên, thấy người bên mình đạp hàng rào qua thì bên họ cũng đạp hàng rào qua lại để gặp mặt, giao lưu như mọi khi. Tôi nhớ lúc đó phía họ xách theo một bình rượu to, đến rót mời bọn tôi uống. Hôm đó cũng có anh Phan Tư Kỳ và một số người khác nữa nhưng tôi không để ý”.

Bà Trương Thị Chiến kể chuyện gặp mặt ở chốt Long Quang cuối tháng 3/1973 với phóng viên.

Chúng tôi lần lượt đưa bà Chiến xem bức ảnh “Hai người lính” và bức ảnh 10 người chụp cùng thời điểm của nhà báo Chu Chí Thành, hỏi bà có nhận ra ai không. Bà chỉ tay vào người lính Thủy quân Lục chiến và nói người này tên Nghĩa. “Sao bà biết tên Nghĩa?” - chúng tôi hỏi. “Vì lúc bắt tay với chị Chính, phía họ giới thiệu nên tôi nhớ” - bà đáp.

“Thế bà có để ý thấy bộ đội không?” - phóng viên hỏi tiếp. “Có chứ, nhưng ở xung quanh bên ngoài chốt. Bộ đội không được tham gia vì đây là chỉ đạo của trên” - bà nói thêm.

“Bà có chắc chắn không? Biết đâu có trường hợp ngoại lệ?” - phóng viên gặng hỏi. Bà khẳng định: “Tôi chắc là không. Tôi trực tiếp tham gia công tác này nên tôi biết lực lượng tham gia phải từ cấp trên chỉ đạo, quán triệt; không có lần nào tôi thấy có bộ đội”.

Trở lại với 2 bức ảnh, phóng viên chỉ trực tiếp vào người phía cách mạng - người mà ông Lê Ánh nhận định là ông Phan Tư Kỳ và chỉ vào nhân vật mà ông Ánh khẳng định chính là mình, hỏi bà Chiến có nhận ra ai không? Bà Chiến nói không nhớ và không nhận ra được. Phóng viên tiếp tục hỏi về hoàn cảnh buổi chụp hôm đó, về trang phục và những chi tiết liên quan, nhưng bà Chiến cho biết do thời gian đã quá lâu, sức khỏe và trí nhớ suy giảm nên nhiều chi tiết mờ nhạt. Tuy vậy, bà vẫn một lần nữa nhấn mạnh nguyên tắc của cấp trên khi đó: lực lượng bộ đội chính quy không được tham gia các buổi giao lưu tại Nhà Hòa hợp, chỉ có du kích và cán bộ binh vận đảm nhiệm.

Bà Chiến cho biết, từ khoảng năm 2018 đến 2020, ông Chu Chí Thành đã 2 lần tìm về nhà bà; lần đầu đoàn đi 5 người, trong đó có ông Bùi Trọng Nghĩa. Ngay khi được giới thiệu và kể lại chuyện cũ, bà nhận ra ông Nghĩa; bà nói khuôn mặt ông Nghĩa không khác mấy so với thời trẻ.

Sau giải phóng, bà Chiến tham gia lực lượng tiếp quản Huế; 3 tháng sau trở lại quê và được bố trí làm Ủy viên An ninh xã Triệu Trạch, rồi Bí thư Chi đoàn và Ủy viên Ban Thương binh – Xã hội xã. Năm 1978, bà lập gia đình với ông Phạm Như Tống (sinh năm 1955 tại thôn Bích La Hậu, xã Triệu Tài cũ). Do hoàn cảnh chồng công tác xa, con nhỏ, bản thân lại hay ốm đau nên bà xin nghỉ việc. Về ông Phạm Như Tống: năm 1972 ông là cán bộ An ninh huyện Triệu Phong; tháng 10/1974 chuyển làm công tác Tham mưu An ninh tỉnh Quảng Trị; năm 1976 công tác tại Trại giam Hoàn Cát (Quảng Trị); đến năm 1980 với cấp bậc Thượng sĩ thì phục viên, nhận chế độ một lần.

Vợ chồng bà Chiến – ông Tống trước căn nhà cũ mục, dột nát.

Vợ chồng bà Chiến có 4 người con, trong đó 3 người đã lập gia đình và ra ở riêng. Hiện ông bà sống cùng người con trai thứ ba, 36 tuổi, chưa lập gia đình, làm nghề lái taxi cho hãng Mai Linh. Hoàn cảnh gia đình rất khó khăn do cả hai ông bà đều thường xuyên đau ốm, bệnh tật.

Trở lại câu chuyện – Ai thực sự là nhân vật trong bức ảnh “Hai người lính”? mà Báo CAND đã phản ánh, rất nhiều bạn đọc đã gửi phản hồi tích cực, mong muốn cơ quan chức năng sớm xác định được. Ông Lê Đức Thọ, Phó Giám đốc Trung tâm Quản lý Di tích và Bảo tàng tỉnh Quảng Trị, nhận xét: “Các thông tin, dữ liệu Báo CAND xác minh và đưa tin là khá tin cậy”. Ông Hoàng Anh Quyết, nguyên lãnh đạo Trung tâm Thông tin – Xúc tiến Du lịch tỉnh Quảng Trị (cũ), từng tham gia cách mạng và sống trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước ở huyện Hải Lăng, Triệu Phong, nói: “Tôi tin chắc đó là ông Ánh, vì lúc đó các chốt tiếp xúc chủ yếu là cán bộ, du kích, không cho bộ đội chính quy tiếp xúc để báo cho địch biết rằng “anh chỉ đánh nhau với du kích thôi”. Áo quần lúc này lên chốt được trang bị…”.

Liên quan đến sự kiện ông Nguyễn Huy Tạo khẳng định mình chính là người trong bức ảnh “Hai người lính” của nghệ sĩ nhiếp ảnh Chu Chí Thành, trên Báo Tiền Phong ngày 10/2/2016 (tác giả Dương Phương Vinh – Chu Chí Thành), ông Tạo cho biết: năm 1973, khi ở chốt Long Quang, ông là Tiểu đội trưởng Đại đội 6, Tiểu đoàn 2, Trung đoàn 48, Sư đoàn 320B.

Trong quá trình tìm hiểu sự việc, chúng tôi xác định năm 2018, tại sự kiện gặp mặt, giao lưu do Đài Phát thanh – Truyền hình tỉnh Quảng Trị tổ chức nhân kỷ niệm 45 năm ký Hiệp định Paris 1973, ông Trần Ngọc Long (sinh năm 1941 tại Hà Nội) có mặt cùng ông Chu Chí Thành, ông Nguyễn Huy Tạo và ông Bùi Trọng Nghĩa.

Tuy nhiên, qua xác minh, trong cuộc chiến đấu 81 ngày đêm bảo vệ Thành cổ Quảng Trị, ông Long mang cấp hàm Đại úy, là Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 1, Trung đoàn 48 (Thạch Hãn/Quang Sơn), Sư đoàn 320B (sau đổi thành Sư đoàn 390, rồi Sư đoàn 320 – Quân đoàn 1), khác với tiểu đoàn của ông Tạo. Sau giải phóng, ông Long tiếp tục công tác trong Quân đội, nghỉ hưu với cấp hàm Đại tá, hiện là Trưởng Ban liên lạc Cựu chiến binh Trung đoàn 48 Thạch Hãn.

Trao đổi với chúng tôi, ông Trần Ngọc Long cho biết đã nắm được thông tin qua các bài phản ánh trên Báo CAND và qua người quen. Ông đề nghị, từ việc ông Lê Ánh lên tiếng, các cơ quan chức năng cần vào cuộc để làm đúng và làm rõ sự thật về bức ảnh “Hai người lính”.

Phan Thanh