Nhận diện mảng sáng - tối trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở Việt Nam

Đan xen hai gam màu “sáng - tối”

Năm 2023 tiếp tục là một năm nhiều sóng gió và khó khăn của kinh tế thế giới, theo đó, hệ sinh thái khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo thế giới cũng chịu ảnh hưởng mạnh.

Theo Báo cáo Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở Việt Nam 2023 mới được công bố, tính đến tháng 8/2023, tổng vốn đầu tư mạo hiểm cho khởi nghiệp toàn cầu trị giá 187,6 tỷ USD, giảm 46,4% so với cùng kỳ năm 2022. Trung bình mỗi tháng 23,4 tỷ USD được đầu tư cho startup, sụt giảm rõ rệt so với 37 tỷ USD/tháng của năm 2022.

Đầu tư vào công nghệ và đổi mới sáng tạo giúp doanh nghiệp nâng cao sức cạnh tranh (Ảnh minh họa)

Tốc độ tăng trưởng kỳ lân cũng đã giảm mạnh, chỉ tăng 8,5% (từ 2022 đến 2023) so với 67% (từ 2021 đến 2022) và 80% (từ 2020 đến 2021). Số lượng kỳ lân mới trung bình hàng tháng của năm 2023 cũng đánh dấu mốc thấp nhất trong vòng hơn 4 năm qua.

Bên cạnh những khó khăn chung của tình hình thế giới, Việt Nam vẫn có không ít điểm sáng trong bức tranh chủ đạo của hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở. Theo Báo cáo Chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu năm 2023 (GII 2023) do Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) công bố, Việt Nam tăng 2 bậc so với năm 2022, đạt xếp hạng 46/132 quốc gia, nền kinh tế.

Với xếp hạng 46/132 trên Bảng xếp hạng chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu, Việt Nam đang duy trì vị trí thứ 2 trong nhóm các quốc gia thu nhập trung bình thấp, xếp sau Ấn Độ. Trong khu vực ASEAN, Việt Nam xếp sau Singapore, Malaysia và Thái Lan.

Theo WIPO, Việt Nam là một trong 7 quốc gia thu nhập trung bình đạt được nhiều tiến bộ nhất về đổi mới sáng tạo trong thập kỷ qua và cũng là một trong 3 quốc gia giữ kỷ lục có thành tích vượt trội so với mức độ phát triển trong 13 năm liên tiếp.

Tuy nhiên, phương diện đầu tư vốn cho hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo của Việt Nam vẫn chưa được cải thiện. Mức đầu tư vào R&D so với GDP của Hệ sinh thái Việt Nam vẫn còn thấp và có xu hướng giảm. Năm 2023, con số được ghi nhận về mức đầu tư R&D so với GDP của Việt Nam là 0,4%, thấp hơn mức trung bình của khu vực Đông Nam Á, xếp hạng 66 toàn cầu, giảm 7 bậc so với năm ngoái, xếp hạng thấp hơn cả xếp hạng của năm 2021.

Trong khi đó, các nước trong cùng khu vực đã có sự gia tăng về nguồn vốn đầu tư vào hoạt động này, và nhanh chóng vươn lên trên bảng xếp hạng năm 2023 như: Thái Lan: 1,3% (tăng 4 hạng), Singapore: 2,2% (tăng 3 hạng), Malaysia: 1%. Nhìn vào con số này, chúng ta nhận thấy điểm tương đồng giữa việc đầu tư vào R&D của một quốc gia so với mức độ phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp của quốc gia đó.

Đồng thời, doanh nghiệp Việt còn gặp nhiều trở ngại khi đổi mới sáng tạo. 75% doanh nghiệp được khảo sát trong báo cáo khẳng định rằng, việc chưa được nhận thức đầy đủ về vai trò của đổi mới sáng tạo mở dẫn đến động lực hiện thực hóa chưa rõ ràng.

Trước bối cảnh kinh tế toàn cầu hiện nay, hoạt động đầu tư mạo hiểm tại Việt Nam tiếp tục chững lại, đánh dấu mức giảm hai năm liên tiếp kể từ năm 2021. Trong 9 tháng đầu năm 2023, tổng giá trị các thương vụ giảm 13%, đạt tổng cộng 427 triệu USD. Xu hướng này thể hiện rõ ràng hơn ở mức giảm mạnh 40% trong số lượng thương vụ, chạm mức thấp nhất kể từ năm 2018 với 56 giao dịch được ghi nhận.

Số lượng giao dịch cũng đã giảm đáng kể ở các thương vụ với quy mô gọi vốn nhỏ và trung bình, với mức giảm đáng kể nhất là 50% trong các thương vụ có giá trị dưới 500 nghìn USD. Mặc dù vậy, số lượng giao dịch trong phạm vi 10 triệu USD - 50 triệu USD giảm không đáng kể, vẫn duy trì ở mức cao hơn so với giai đoạn trước năm 2022. Xu hướng này cho thấy sự có mặt ngày càng nhiều của các công ty công nghệ “trưởng thành” trong hệ sinh thái khởi nghiệp của Việt Nam.

Bà Đỗ Hoàng Uyên Vy - đồng sáng lập và Giám đốc điều hành Do Ventures cho biết, trong bối cảnh nhiều thách thức đối với cả nền kinh tế nội địa và toàn cầu hiện nay, việc gọi vốn ngày càng trở nên khó khăn khi các nhà đầu tư rất thận trọng với quyết định giải ngân. Khi đánh giá một công ty, nhà đầu tư sẽ quan tâm nhiều hơn đến bài toán đơn vị kinh tế (unit economics) thay vì tốc độ tăng trưởng nhanh chóng, đặc biệt với các công ty ở giai đoạn đầu. Vì vậy, các startup cần có sự thích ứng và chuyển hướng sang mô hình tăng trưởng bền vững để có thể vượt qua giai đoạn biến động hiện tại.

Doanh nghiệp tìm cách thoát khỏi “bẫy" tăng trưởng âm

Theo các chuyên gia, thế giới từ nay tới 2030 được cho là ở thời kỳ BANI, được đặc trưng bởi Brittle (mong manh, dễ vỡ), Anxious (bất an, lo lắng), Non-Linear (phi tuyến tính) và Incomprehensible (khó hiểu). Thế giới BANI thừa hưởng mọi yếu tố của thế giới VUCA nhưng với những đặc tính nghiêm trọng hơn và sâu rộng hơn. Thành công trong thế giới biến đổi này phụ thuộc vào khả năng điều hướng và thích nghi với những thách thức.

Bà Dương Thanh Tâm - Phó Chủ tịch Hội đồng quản trị Canifa cho biết, mỗi doanh nghiệp sẽ có một cách đón một "cơn bão" khác nhau, hiện Canifa đã lựa chọn đầu tư vào công nghệ và đổi mới sáng tạo để có thể vượt qua cơn bão của kinh tế thế giới. Chủ nghĩa kinh nghiệm đã lạc hậu và doanh nghiệp cần trải qua giai đoạn tái khởi động và nâng cao năng lực doanh nghiệp liên tục với công nghệ.

Theo ông Trần Bằng Việt - CEO Đông A Solutions, một trong các chuyên gia cố vấn của Báo cáo Hệ sinh thái đổi mới sáng tạo mở Việt Nam 2023 chỉ ra 6 điểm mà lãnh đạo có thể thay đổi cách tiếp cận của mình để doanh nghiệp “vượt bão”. Đó là, không đợi bão tan, tình hình tốt mới đầu tư. Phải đầu tư đổi mới sáng tạo để tăng sức đề kháng cho doanh nghiệp; doanh nghiệp nên chuyển đổi tư duy trước chuyển đổi số; đảm bảo yếu tố “tích hợp” và “phù hợp” thì mới mong tạo ra giá trị, hiệu suất, và lợi thế cạnh tranh.

Tiếp đó, sự thông hiểu trong doanh nghiệp giúp khởi tạo một chu kỳ: Thông hiểu - thông cảm sẽ đem lại các giải pháp hiệu quả thông suốt (giữa các cấp và chức năng trong tổ chức), giúp khách hàng tin tưởng và giúp cho nỗ lực kinh doanh của ta thông thoáng.

Muốn ra số (doanh số) thì phải có số (dữ liệu hiểu biết khách hàng). Dữ liệu là dầu mỏ mới và là nguyên liệu quan trọng giúp doanh nghiệp đổi mới sáng tạo thông minh dựa trên kết nối các giá trị dữ liệu đã có sẵn.

Cuối cùng, sự thông hiểu, thấu suốt từ bên trong với nguồn dữ liệu thực sự về năng lực và nguồn lực nội bộ sẽ giúp doanh nghiệp đưa ra những giải pháp thông minh cho thị trường và người tiêu dùng, đáp ứng sự vận động của thế giới BANI.

Cũng theo Báo cáo Hệ sinh thái Đổi mới sáng tạo Mở Việt Nam năm 2023, công nghệ có quy mô về mặt thị trường tầm nhìn đến 2030 lớn nhất vẫn là IoT (internet vạn vật), xếp kế là trí tuệ nhân tạo AI. Ngoài ra, hydrogen xanh, hay công nghệ xe điện là nhóm có tốc độ tăng trưởng nhanh. Ngoài ra, tài sản vô hình sẽ là nguồn vốn tăng trưởng mới quan trọng mà doanh nghiệp cần chú trọng.

“Tài sản trí tuệ” là động lực tăng trưởng quan trọng mà doanh nghiệp cần lưu tâm, để có thể phát triển bền vững trước sự thay đổi chóng vánh của thị trường công nghệ. Đặc biệt với nhóm startup, hay vì chỉ dừng lại ở thương hiệu hay giải pháp công nghệ, tài sản trí tuệ được bảo đảm mới là động lực về vốn quan trọng hơn hết.

Bà Nguyễn Hương Quỳnh - CEO BambuUP cho hay, nếu nhìn vào chỉ số của các của doanh nghiệp S&P 500, giá trị đóng góp của nhóm tài sản vô hình ngày càng lớn và đã chiếm đến 90% cấu phần giá trị thị trường của các doanh nghiệp này vào năm 2020. Đơn cử, Trung Quốc hiện đang là quốc gia đi rất nhanh với tỷ lệ sở hữu bằng sáng chế, tập trung vào các công nghiệp tiên phong 4.0, công nghệ năng lượng xanh và tái tạo.

Quỳnh Nga