Nơi ghi dấu mùa thu lịch sử (*): Cuộc khởi nghĩa quật khởi, phi thường

Một trong những địa chỉ "đỏ" gắn liền với Cách mạng Tháng Tám là ngôi nhà số 101 Trần Hưng Đạo (phường Cửa Nam, Hà Nội). Tại đây, Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội của Mặt trận Việt Minh (tức Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội) đã được thành lập.

Nơi ra đời những chỉ thị đúng đắn, kịp thời

Ngôi nhà được xây dựng vào khoảng năm 1910-1911 trên diện tích 150 m², gồm 3 tầng theo lối kiến trúc Pháp. Cổng cao 5 m, rộng 7 m, 2 bên xây trụ bê-tông vuông, lắp 2 cánh cửa sắt; xung quanh nhà có các giậu sắt gắn lên tường, cao 3 m.

Tháng 8-1945, tình hình thế giới và trong nước có nhiều biến chuyển, tạo thuận lợi cho cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền của dân tộc ta. Phát-xít Đức bị tiêu diệt, Nhật đầu hàng đồng minh, chính quyền bù nhìn và các đảng phái tay sai của Nhật tan rã. Cả nước đã sẵn sàng xông lên, cả Hà Nội sôi sục khí thế cách mạng.

Tại ngôi nhà 101 phố Gambetta (nay là phố Trần Hưng Đạo, Hà Nội), Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội của Mặt trận Việt Minh đã được thành lập

Sau khi Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc ra lệnh Tổng khởi nghĩa, tối 15-8-1945, Thành ủy Hà Nội triệu tập Hội nghị bất thường gồm các cán bộ, đội trưởng đội thanh niên xung phong, công nhân xung phong tại chùa Hà (phường Dịch Vọng) để rà soát lực lượng và bàn công việc cấp bách chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa.

Trong khi Đại hội quốc dân họp tại Tân Trào (Tuyên Quang), sáng 16-8-1945, ở Hà Nội, Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội của Mặt trận Việt Minh đã được thành lập tại số nhà 101 phố Gambetta (nay là phố Trần Hưng Đạo). Tại ngôi nhà này, Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ Nguyễn Khang đã triệu tập họp với Thành ủy Hà Nội để phổ biến nghị quyết của Xứ ủy về thành lập ủy ban.

Quảng trường Cách mạng Tháng Tám ngày nay vẫn giữ nguyên giá trị lớn về lịch sử, văn hóa với kiến trúc vừa cổ điển vừa hiện đại

Ngày 17-8, các tổ chức cứu quốc ở nội ngoại thành và một số phủ huyện thuộc Hà Đông được lệnh của Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội đã bí mật huy động hàng vạn quần chúng đến tham dự cuộc mít - tinh tại Quảng trường Nhà hát Lớn. Sau đó, cuộc mít-tinh được biến thành cuộc biểu tình tuần hành. Cũng ngày này, tại nhà bà Hai Nhã (Cầu Giấy cũ), Ủy ban Khởi nghĩa họp mở rộng, chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa.

Sáng sớm hôm sau, 18-8, Ủy ban Khởi nghĩa chuyển vào nội thành, đóng tại số nhà 101 Gambetta để kịp thời chỉ đạo cuộc khởi nghĩa tại Hà Nội. Tại đây, Thành ủy, Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội đã có những ngày giờ làm việc khẩn trương, ban hành những chỉ thị, chủ trương, mệnh lệnh đúng đắn, kịp thời, lãnh đạo cuộc khởi nghĩa thành công rực rỡ.

Là di tích quan trọng trong chuỗi những di tích gắn với Cách mạng Tháng Tám, từng là trụ sở Ủy ban Quân sự cách mạng, ngôi nhà số 101 Trần Hưng Đạo đã được gắn biển Di tích cách mạng kháng chiến.

"Bản tin" bằng âm nhạc

Ngày 19-8, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội diễn ra với sức mạnh quật khởi và tốc độ phi thường, giành thắng lợi nhanh gọn, giòn giã, ảnh hưởng vang dội.

Buổi sáng, cả thủ đô tràn ngập khí thế cách mạng. Đồng bào kéo đến quảng trường Nhà hát Lớn (nay là Quảng trường Cách mạng Tháng Tám) dự cuộc mít-tinh lớn do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Trước đó, cũng tại địa điểm này, ngày 17-8, Đội Thanh niên xung phong thành Hoàng Diệu đã tổ chức cướp diễn đàn tại cuộc mít-tinh của Chính phủ Trần Trọng Kim để bày tỏ sự ủng hộ với Mặt trận Việt Minh.

Cuộc mít-tinh khổng lồ với hàng vạng người sáng 19-8 đã biến thành cuộc biểu tình thị uy, có các đơn vị tự vệ, tuyên truyền xung phong dẫn đầu đi chiếm các vị trí trọng yếu của thành phố, sau khi đại biểu Việt Minh đọc tuyên ngôn, chương trình của Việt Minh và kêu gọi nhân dân đứng dậy giành chính quyền.

Trong ngày Cách mạng Tháng Tám thành công, khi cờ đỏ sao vàng phủ kín các nẻo đường Hà Nội, giữa dòng người hừng hực khí thế, một ca khúc đặc biệt ra đời và nhanh chóng trở thành "bản tin" bằng âm nhạc của cả dân tộc - ca khúc "Mười chín Tháng Tám" của nhạc sĩ Xuân Oanh.

"Cha đẻ" của ca khúc "Mười chín Tháng Tám" được nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi giác ngộ cách mạng, đi trong đoàn biểu tình cướp chính quyền từ Văn Điển đổ về Nhà hát Lớn dự mít-tinh do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Biển người ở Quảng trường Nhà hát Lớn hừng hực khí thế cách mạng; người dân cầm cờ, biểu ngữ, vừa đi vừa hô to các khẩu hiệu. Câu hát đầu tiên vừa vang lên trong lòng, nhạc sĩ Xuân Oanh bèn hát lên: "Toàn dân Việt Nam đứng đều lên góp sức một ngày, thề đem xương máu quyết lòng chiến đấu cho tương lai... Mười chín, Tháng Tám ánh sao tự do đem tới, cờ bay nơi nơi...". Nghĩ ra được câu nào, ông lại hát to lên cho mọi người cùng hát theo, đến Quảng trường Nhà hát Lớn thì bài hát cũng hoàn thành.

Tròn 80 năm trôi qua, qua biết bao biến cố thăng trầm của thời gian, Quảng trường Cách mạng Tháng Tám vẫn giữ nguyên giá trị lớn về lịch sử, văn hóa với kiến trúc vừa cổ điển vừa hiện đại.

Biểu trưng của tinh thần cách mạng

Sau cuộc mít-tinh tại Quảng trường Nhà hát Lớn, nhân dân thủ đô đã đánh chiếm Phủ Khâm sai Bắc Kỳ, cơ quan đầu não của chính quyền tay sai Pháp ở Bắc Bộ. Lính bảo vệ phủ đã hạ vũ khí trước sức mạnh của quần chúng.

Tối 19-8-1945, các cơ quan quan trọng của chính quyền bù nhìn tay sai tại Hà Nội đã về tay cách mạng, Việt Minh hoàn toàn làm chủ thành phố. Tòa nhà biểu trưng cho quyền lực thực dân và phong kiến một thời - Tòa nhà Bắc Bộ Phủ - đã thuộc về chính quyền cách mạng. Cuộc khởi nghĩa đã thắng lợi hoàn toàn.

Tòa nhà được người Pháp xây dựng vào năm 1918 trên phần đất của chùa Báo Ân xưa, tại vị trí giao nhau giữa đại lộ Henri Rivìere (phố Ngô Quyền) và phố Chavassieux (phố Lê Thạch ngày nay). Đây là công trình tiêu biểu của phong cách kiến trúc cổ điển Pháp với tổ hợp mặt bằng, mặt đứng rất cân xứng cùng với những chi tiết kiến trúc thuần túy châu Âu. Thời thuộc Pháp, tòa nhà này là Dinh Thống sứ Bắc Kỳ. Sau khi Nhật đảo chính Pháp ngày 9-3-1945, tòa nhà được đổi thành Phủ Khâm sai Bắc Kỳ.

Cách mạng Tháng Tám thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa về làm việc tại đây cho đến ngày Toàn quốc kháng chiến. Trong thời gian này, tòa nhà được đổi tên thành Bắc Bộ phủ.

Năm 1954, chiến tranh Đông Dương kết thúc, Bắc Bộ phủ được tu sửa và trở thành Nhà khách Chính phủ, do Vụ Lễ tân - Bộ Ngoại giao quản lý. Năm 2005, công trình được gắn biển Di tích lịch sử cách mạng.

Ngày 19-2 vừa qua, Chủ tịch Quốc hội đã ký ban hành Nghị quyết 191/2025 về một số cơ chế, giải pháp cấp bách cần thiết để triển khai dự án cải tạo, sửa chữa, nâng cấp, xây mới Trụ sở làm việc cơ quan Chủ tịch nước tại số 2 Lê Thạch. Dự án được triển khai với mục tiêu gìn giữ, tôn vinh những giá trị lịch sử quý giá của dân tộc, đồng thời góp phần kiến tạo một biểu tượng kiến trúc xứng tầm với vị thế của thủ đô, của quốc gia.

Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2-9, Tổng Bí thư Tô Lâm đã dự Lễ bàn giao công trình Tòa nhà Bắc Bộ Phủ - Dự án cải tạo, sửa chữa, nâng cấp, xây mới Trụ sở làm việc Cơ quan Chủ tịch nước, đánh dấu thời khắc di sản lịch sử được phục dựng và mở ra một chương mới của công trình biểu tượng này.

(Còn tiếp)

(*) Xem Báo Người Lao Động từ số ra ngày 28-8

Bài và ảnh: YẾN ANH