Nuôi cá lóc trên cát - Bài 1: Khi sinh kế đổi đời gặp thách thức môi trường
Hơn hai thập niên qua, nghề nuôi cá lóc trên cát ven biển Quảng Trị đã giúp hàng trăm hộ dân vùng bãi ngang thoát nghèo, tạo ra vùng kinh tế hàng trăm tỷ đồng mỗi năm. Tuy nhiên, việc mở rộng ồ ạt, thiếu quy hoạch và quản lý đang đe dọa rừng phòng hộ, nguồn nước và hệ sinh thái ven biển, đặt bài toán sinh kế - môi trường trước ngưỡng cửa bền vững.
Sinh kế mới từ vùng cát trắng
Giữa vùng rừng phòng hộ chắn cát trắng ven biển tại thôn Bắc Hòa (xã Cam Hồng) nay xuất hiện nhiều hồ nuôi cá lóc tự phát.
Đầu năm 2000, khi khai thác thủy sản ven bờ không còn hiệu quả do nguồn lợi suy giảm và phương tiện lạc hậu, người dân Cam Hồng, Sen Ngư chuyển hướng: đào hồ trên cát nuôi cá nước ngọt. Ban đầu là cá rô phi, cá trắm - dễ nuôi, chi phí thấp. Chỉ vài năm sau, cá lóc trở thành đối tượng nuôi chủ lực nhờ khả năng thích nghi tốt với vùng cát, ít dịch bệnh, tận dụng thức ăn từ cá vụn biển.
Tại thôn Bắc Hòa, xã Cam Hồng, ông Trần Kim Phi tiên phong đưa mô hình cá lóc về địa phương và thành công. Gia đình ông sở hữu 7 hồ lớn; trong đó 2 hồ nuôi cá đẻ, cung cấp giống cho hàng trăm hộ dân. Mỗi năm, ông tiêu thụ khoảng 4.000 tấn cá lóc thương phẩm. Để nâng hiệu quả, ông thành lập Hợp tác xã thủy sản Kim Phi, xây dựng chuỗi khép kín từ sản xuất giống, cung ứng thức ăn, hướng dẫn kỹ thuật đến bao tiêu sản phẩm với giá cao hơn thị trường. "Hầu hết hộ dân tham gia liên kết đều thu nhập cao, ít rủi ro hơn so với nuôi tự phát", ông Phi chia sẻ.
Trong 200 hộ dân thôn Bắc Hòa, hơn 100 hộ nuôi cá lóc, mỗi hộ từ 1-5 hồ, diện tích từ 300 - 400 m²/hồ. Lợi nhuận bình quân mỗi vụ khoảng 30 triệu đồng/hồ. Nhiều hộ đã chuyển từ hồ sâu sang hồ cạn lót bạt, vừa tiết kiệm đất, vừa mở rộng diện tích.
Tại thôn Tân Hải, anh Võ Văn Khiêm nuôi 300 m² hồ, mỗi vụ thu khoảng 15 tấn cá, lãi 150 triệu đồng. "So với đánh bắt ven bờ, nghề nuôi cá lóc trên cát cho thu nhập cao và ổn định hơn nhiều", anh Khiêm chia sẻ. Hiện nay, xã Cam Hồng có hơn 200 hộ và xã Sen Ngư có 100 hộ đang phát triển kinh tế theo mô hình nuôi cá lóc trên cát.
Nhờ mô hình này, Cam Hồng, Sen Ngư cung ứng khoảng 8.000 tấn cá lóc thương phẩm mỗi năm, doanh thu gần 400 tỷ đồng. Tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh từ 30% xuống còn 10%. Nhiều tuyến đường nhựa, nhà kiên cố đua nhau mọc lên giữa vùng cát trắng, một sự thay đổi mà trước đây ít ai nghĩ tới.
Phát triển nóng và lỗ hổng quản lý
Vùng cát ven biển thôn Bắc Hòa và Tân Hải, xã Cam Hồng chi chít những ao hồ nhân tạo, bao quanh bởi các mương thoát nước đen ngòm, bốc mùi hôi thối nồng nặc.
Trước năm 2020, nuôi cá lóc chủ yếu nhỏ lẻ. Nhưng khi nhiều hộ đạt thu nhập 500 triệu - 1 tỷ đồng/năm, phong trào mở rộng bùng phát. Từ trên cao nhìn xuống, hàng trăm hồ cá nối sát nhau, nhiều hồ lấn vào rừng phi lao phòng hộ và đất lâm nghiệp. Không ít cây phi lao bị chặt hạ hoặc đẽo vỏ cho chết dần để lấy đất đào hồ. Một số cụm hồ nằm sâu trong rừng, chỉ phát hiện được qua thiết bị bay.
Theo ghi nhận của phóng viên TTXVN, lợi dụng thời điểm hợp nhất, điều chỉnh địa giới hành chính, hàng chục hộ dân Cam Hồng lấn chiếm đất rừng phòng hộ và đất lâm nghiệp để đào hồ cá lóc trái phép. Tại các thôn Bắc Hòa và Tân Hải, giữa vùng cát trắng từng phủ xanh rừng phi lao phòng hộ, nay xuất hiện la liệt hồ nuôi cá tự phát. Không chỉ vi phạm các quy định về đất đai và bảo vệ rừng, việc làm này đang gây hậu quả nặng nề về môi trường, đe dọa sinh kế và sức khỏe cộng đồng.
Ông Đinh Thanh Quang, Phó Giám đốc Ban Quản lý Rừng phòng hộ Đồng Hới và ven biển Quảng Trị, cho biết: Từ tháng 4/2025, đơn vị đã phát hiện 28 trường hợp vi phạm tại xã Ngư Thủy Bắc (cũ), báo cáo chính quyền xã để xử lý. Tuy nhiên, con số thực tế vượt 65 trường hợp. Nhiều hộ lấn chiếm đất rừng, đào hồ ngay sát hoặc trong rừng phòng hộ. Một số hộ chặt hạ phi lao, đẽo vỏ để cây chết dần. Khi được hỏi, nhiều người cho biết không rõ ranh giới rừng phòng hộ và đất sản xuất; một số khác nói "thấy người ta làm thì mình làm theo".
Nhiều cây phi lao cổ thụ ven biển thôn Bắc Hòa, xã Cam Hồng đã bị người dân đốn hạ để làm hồ nuôi cá lóc.
Chính quyền xã Cam Hồng thừa nhận, thời điểm chuyển giao tổ chức chính quyền hai cấp, công tác kiểm tra giám sát lỏng lẻo, tạo kẽ hở để dân tự ý đào hồ, lấn đất. Hậu quả là diện tích hồ nuôi phát triển tự phát, tràn lan, vượt xa khả năng quản lý. Không có hạ tầng xử lý nước thải, việc xả thẳng ra môi trường trở thành thông lệ, gây ô nhiễm lan rộng.
Bà Trần Thị Ngọc Trâm, Chủ tịch UBND xã Cam Hồng, cho biết: "Thực trạng lấn chiếm đất và nuôi cá lóc trên cát đã diễn ra nhiều năm nhưng bị buông lỏng quản lý. Ngay sau khi thành lập chính quyền mới, Đảng ủy xã ban hành nghị quyết chuyên đề để xử lý dứt điểm tình trạng nóng này. Chúng tôi đang đề xuất cấp trên sớm quy hoạch vùng nuôi thủy sản phù hợp, có hướng dẫn kỹ thuật và đánh giá tác động môi trường rõ ràng. Vừa bảo đảm sinh kế, vừa bảo vệ môi trường và nguồn nước ngầm".
Hiệu quả kinh tế từ nuôi cá lóc trên cát là không thể phủ nhận. Nhưng sự phát triển nóng, thiếu quy hoạch và giám sát khiến vùng ven biển phải đối mặt với nhiều hệ lụy: Nước thải chưa xử lý làm đổi màu, bốc mùi hôi thối ở nhiều khe chảy ra biển, ảnh hưởng thủy sản tự nhiên và môi trường biển. Người dân ồ ạt lấn chiếm đất rừng, chặt hạ phi lao làm giảm khả năng chắn gió, chống xói lở, mất cân bằng sinh thái. Dòng chảy ô nhiễm, rừng bị thu hẹp, môi trường sống của nhiều loài bị phá vỡ. Nguy cơ nước ngầm bị ô nhiễm hữu cơ, phèn, mặn xâm nhập, đe dọa lâu dài nguồn nước sinh hoạt.
Câu chuyện ở Cam Hồng, Sen Ngư không chỉ là thành công kinh tế mà còn là lời cảnh tỉnh về giới hạn chịu đựng của môi trường và lỗ hổng trong quản lý. Nếu tiếp tục để hồ nuôi mở rộng tự phát, không xử lý chất thải, không quản lý nguồn nước và đất rừng, vùng cát trắng Quảng Trị sẽ phải trả giá đắt không chỉ bằng môi trường sống mà còn bằng chính sinh kế mà người dân đã vất vả tạo dựng.
